نویسنده: منصور مقدم .دبیر .آموزش و پرورش .رشته دینی و عربی
تقدیم به: پژوهشگران قرآنی که در راه تحقق کلام الهی درتلاشند تابه پیام قرآن وسیری رسـول مکرم (ص) وائمه (ع) جامه عمل بپوشانند
طرح تحقیق:
با یاد و نام خدای یکتا بر آنم دراین تحقیق در باره ی عوامل و موانع بصیرت در قرآن در حد توان سخن بگویم . چه عواملی سبب بصیرت می شود . و چه عواملی از بصیرت انسان جلوگیری می نماید؟در این تحقیق می خواهیم موضع قرآن در باره بصیرت و موانع آن را بدانیم .
این تحقیق کتاب خانه ای فیش برداری و تنظیم شده است.
و کل مسائل برداشت شده از آیات بصورت جدولی آورده ام
ابتداء در این بحث با مقدمه ای را مد نظر قرداده و با معنی لغوی و ادامه مطالب را طی کرده ام و با شواهد قرآنی و نمونه های قرآنی به توضیح مطالب پرداخته ام در راه از قرآن و تفاسیر و کتب معتبر به عنوان منبع استفاده کرده ام و بنابر ذوق شاعری بعضی از مطالب را نیز به شعر سروده ام .
امید آنکه مورد رضایت واقع گردد.
این جدول خلاصه کل مطالب است
عوامل بصیرت موانع بصیرت
یاد خدا یاد شیطان
واقع بینی ظاهر بینی
دشمنی با شیطان دوستی با شیطانجهاد با نفس هوا پرستی
انجام واجبات انجام محرمات
تفکر و تعقل بی فکری و کم عقلی شناخت
پر هیز کاری بی بند و باری
قرآن وشریعت بی دینی و حماقت
علم یقین ظن و شک
سفرو هجرت اقامت و ذلت
قلب سلیم قساوت قلب
وفاق و دوستی لجاجت
انس الفت عدوات
امتحان الهی به حال خود رها شدن
عبرت از دنیا لهو لعب در دنیا
اخلاص در علم نفاق و دو روئی
انس با قرآن انس با لهو لعب دنیا
همنشینی با اهل فضائل همنشینی با اهل رزائل
زهد و تقوای الهی بی بند وبرای و فضاحت
بینش قرآنی عدم بصیرت
دوری از گناه غرق در گناه و معصیت گشتن
خوردن مال حلال خوردن مال حرام
معامله پاک غش در معامله
واقعیت نگری تجاهل
رضائی خدا رضای مخلوق
اندازه نگه داشتن نیکو اسراف و زیاده روی
گرایش به دانش و علم آموزی دوری از علم و پیروی از نفس
نماز با دل نماز از روی ریا
مقدمه:
منت خدای را عز وجل که طاعتش موجب غربت است و به شکر اندرش مزید نعمت. هر نفسی که فرو می رود ممد حیات است و چو بر می آید مفرح ذات. در باره نعمتهای خود که نمی توان سخنی گفت چرا که: ازدست و زبان که بر آید کز عهده ی شکرش به درآید .
نعمت قرآن که خدای متعال به وسیله جمیع الخصال محمد مصطفی (ص) بر بشریت عرضه داشت. در حقیقت لوح نوشته ای است که انسان بان می تواند برنامه کار خود را دریابد تا به سرزمنزل مقصود که همان لقا ی حق است نائل آید. در این راه پستی و بلندیهای وجود دارد که قرآن راه را ترسیم کرده
در باره کتاب آسمانی قرآن وصفهائی گفته اند. که نور است و صراط و دریائی که دریا هائی در آن وجود دارد. بسیار زبیاست که دیگران هم در باره قرآن سخن گفته اند: گوته: دانشمند، شاعر و نویسنده آلمانی می‌گوید: مندرجات کتاب قرآن … ما را مجذوب می‌کند و به شگفت می‌آورد و سرانجام به تعظیم و احترام بر می‌انگیزد.
ادوارد گیبن: درباره قرآن چنین می‌نویسد: از اقیانوس اطلس تا کنار رود گنگ در هندوستان قرآن نه فقط قانون فقهی شناخته شده است، بلکه قانون اساسی شامل رویه قضایی و نظامات مدنی و جزایی و حاوی قوانینی است (۱)
در این بحث بر آنیم تا در باره موانع بصیرت در قران بحث کنیم . اگرچه مطالب بسیار دشواری است. چراکه در همان ابتدا گفتم:
موانع بر بصیرت هست بسیار
سخن گفتن در این باره چه دشوار
ولی لطف خـــدا یاری نماید
نویسم نامه ای در حـــــد پندار
اگر چه براى نیل به مقام رفیع بصیرت باید به بازسازى و اصلاح نفس خویش پرداخت. مجاهده با هواى نفسانى و تهذیب روح از زنگارهاى گناه، و لطیف و شفاف ساختن آیینه دل به نور توحید، تنها صراط مستقیمى است که حجاب دیدگان دل را مىگشاید و آدمى را در معرض الهامات غیبى و مقام کشف و شهود قرار مىدهد. ولی الطاف خداوندی را نباید از نظر دور داشت.
این مطالب را با طرح تحقیق آغاز وبا مقدمه و بحث لغوی ادامه و با اشاره به آیات قرآن کریم انشاالله در مورد موانع بصیرت بحث خواهم نمود. در بین بحث ها گا ه گاهی ازاشعار خودم هم استفاده خواهم نمود. از خداوند منان خواهان بصیرت در دین و دینائی با بصیرت بودن را آرزو دارم . در پایان نتیجه گیری کرده و پشنهادتی ارائه و جدولی را به عنوان عوامل بصیرت و موانع آن را با منابع ذکر کرده ام . امید مورد رضایت واقع گردد
بحث لغوی بصیرت:
بصیرت به معنی . عقیده قلبی . شناخت ، یقین، زیرکی وعبرت است ،(۲)
بصیرت به معنی دانائی ، بینائی ، بینائی دل، هوشیاری، زیرکی ، ویقین است ،
نزد اهل معنا : نیروی نهانی و قو های قلبی است که در شناخت حقایق تا عمق وجود و باطن ذات ان رسوخ می نماید.انسان دو چهره دارد . ظاهری . باطنی . ملکی و ملکوتی
خدا بصیر است. در قرآن بارها گفته: «إِنَّ اللَّهَ بَصیر» (۳) پیغمبرش بصیر است. «أَدْعُوا إِلَى اللَّهِ عَلى بَصیرَه» (۴) قرآنش مایه بصیرت است. «هذا بَصائِر» (۵) یعنی خدا به انسان دید می‌دهد. پیغمبر دید می‌دهد. قرآن هم دید می‌دهد. دید نه یعنی نگاه، یعنی حکمت، پشت نگاه یعنی درست فهمیدن. قرآن می‌فرماید: «ْلَهُمْ أَعْیُنٌ» چشم دارد اما «لا یُبْصِرُونَ بِها» (۶) چشم دارد، بصیرت ندارد. اینها را آدم عمیق نگاه کند.بصر غیر از بصیرت است. بصر چشم است. قوه‌ی باصره. جمعش ابصار است. بصیرت جمعش بصائر است. بصیرت یعنی حکمت. چون گاهی آدم نگاه می‌کند ولی باز هم نمی‌بیند. «یَنْظُرُونَ إِلَیْک» (۷) نگاه می‌کنند اما نمی‌بینند. ما در فارسی می‌گویی: والله من دیدم، ولی به او بر نخوردم. دیدم ولی به آن بر نخوردم یعنی دیدم، اما این دید من عمیق نبود. حالا، «َتَراهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْک» (۸) «یَنْظُرُونَ إِلَیْک» یعنی پیغمبر اینها به تو نگاه می‌کنند، «وَ هُمْ لا یُبْصِرُون» (۹) نگاه می‌کنند ولی نمی‌بینند. مثل آدمی که کتاب می‌خواند ولی نمی‌فهمد. قرآن می‌فرماید: «لِأُولِی الْأَبْصار» (۱۰) کسانی که بصیرت دارند چیزی گیرشان می‌آید. در علم و حکمت، «یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ » حکمت همان بصیرت است. قرآن آیه دارد می‌گوید که:«لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ عَنْ بَیِّنَهٍ» (۱۱)، «لِیَهْلِکَ مَنْ هَلَکَ» یعنی هرکس هلاکت می‌شود. «عَنْ بَیِّنَهٍ» با دلیل، «وَ یَحْیى مَنْ حَیَّ عَنْ بَیِّنَه» (۱۲) هرکسی هم زنده می‌شود از روی بینه باشد. حالا بصیرت! «وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْم» (۱۳) آیه‌ی قرآن است. چیزی را که علم نداری، پیگیری نکن. پیگیری نکن. . «لَنْ» یعنی خدا قرار نداده، «لَن یَجْعَلَ اللَّهُ» خدا قرار نداده، «لِلْکافِرینَ» خدا قرار نداده «لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً» (۱۴) یعنی خدا اجازه نمی‌دهد کفار بر مؤمنین «سبیل» یعنی راه داشته باشند. درسهائی از قرآن : ۲۱/۰۸/۸۸
در فرهنگ لغت دهخدا چنین آمده:
بصیرت( ب َ رَ (ع اِ مص ) بصیره. بینایی . (ناظم الاطباء) (زمخشری ) (فرهنگنظام ). و رجوع به بصیره شود. دانایی . زیرکی . هوشیاری . (ناظم الاطباء). بیناییدل یعنی دانایی و زیرکی . (غیاث ). بینایی و یقین و زیرکی . (ازآنندراج ). دانایی . زیرکی . (زمخشری ). دید. دیدار. بینش . آگاهی . چشم خرد. چشم عقل .
چشم دل . دیده ٔدل:دستهای راست دادند دست دادنی از روی رضای و رغبت … در حالتی که روشن گردانیده
چشم بصیرت؛هوشیاری . (ناظم الاطباء). بینایی .
– دیده ٔ بصیرت؛ چشم بصیرت . هوشیاری .
اهل بصیرت . [ اَ ل ِ ب َ رَ ] (ترکیب اضافی ، اِ مرکب ) دانا. صاحب نظر. (آنندراج ). و رجوع به اهل شود.
چشم بصیرت . [ چ َ / چ ِ م ِ ب َ رَ ] (ترکیب اضافی ، اِ مرکب ) چشم بینائی . دیده ٔ بینش . چشم خرد. دیده ٔ بصیرت . نظر بصیرت . چشم عقل . …
کج بصیرت . [ ک َ ب َ رَ] (ص مرکب ) آنکه از راه بصیرت حقیقی منحرف باشد. کج معامله و بدمعامله . (فرهنگ فارسی معین ) : ندارد حاصلی با…
بصیرت . [ ب َ رَ ] (ع اِ مص ) بصیره. بینایی . (ناظم الاطباء) (زمخشری ) (فرهنگ نظام ). و رجوع به بصیره شود. دانایی . زیرکی . هوشیاری . (ن…
ابصر. [ اَ ص َ ] (ع ن تف ) بیننده تر. بیناتر. بصیرتر: ابصر از عقاب . ابصر از زرقاء یمامه
ابصار. [ اِ ] (ع مص )دیدن . دیدن بچشم و به دل . رؤیت . || اعلام . دیده ور گردانیدن . || روشن و پیدا شدنارباب بصیرت؛ اهل حل و عقدو تدبیر. (ناظم الاطباء). روشن بینان . روشندلان .
با بصیرت گشتن؛ بیناشدن . روشن دل شدن:
بی بصیرت؛ بیتدبیر و بی عقل . (ناظم الاطباء
چشم بصیرت؛هوشیاری . (ناظم الاطباء). بینایی .
– دیده ٔ بصیرت؛ چشم بصیرت . هوشیاری بی بصر؛ نابینا. بی چشم
– سمع و بصر شدن؛ گوش و چشم شدن . دقت کردن:
نوربصر؛ نور چشم . فروغ دیده
چشم بصیرت .چ َ چ ِ م ِ ب َ رَ.ترکیب اضافی ، اِ مرکب . چشم بینائی . دیده ٔ بینش . چشم خرد. دیده ٔ بصیرت . نظربصیرت . چشم عقل . چشم دل:
اهلبصیرت .اَ ل ِ ب َ رَ ] (ترکیب اضافی ، اِ مرکب ) دانا. صاحب نظر. آنندراج ). بصر.ب َ ص َ ] (ع مص ) بینا گردیدن و دانستن . (آنندراج.منتهی الارب ). بصارت . و رجوع به بصارت شود.بصارت .ب َ.ب ِ رَ ] (ع مص ) بصاره. بینا گردیدن و دانستن کسی . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). بینادل شدن . زوزنی ) (تاج المصادر بیهقی ). و رجوع به بصاره شود.بصارت .ب َ رَ ] (ع اِمص ) بینایی دل . (ناظم الاطباءآنندراج ) (منتهی الارب ). بینایی . بینش . بینادلی.
انس با قرآن
إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ . لَّا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِن بَیْنِ یَدَیْهِ وَلَامِنْ خَلْفِه؛ (۱۵) این کتاب نفوذناپذیرو( صاحب عزّت) است هیچ باطلى چه از پیشِ رویا از پشت سر به آن راه نمى یابد
انس آدمى با هر چیز ریشه در ارج و اهمیتى دارد که انسان براى آنچیز قائل است ره پویان راه یقین و سالکان وادى علم و معرفت از آن جا که محبوب‌ترینمحبوب را ذات اقدس خداوند مى دانند و فقط دل در گرو او دارند، کتاب او را که پرتوىاز ذات او و واسطه سخن خداوند با بندگان است پر منزلت و تنها طریق هدایت مى داننداز این رو با آن انس ویژه اى داشته و قلب و جان و اعمال خویش را با آن گوهر حیاتبخشخدایى مى کنند.قرآن کریم به لزوم این انس اشاره کرده است. از مؤمنان مىخواهد با تلاوت آیات آن، اولین مرحله انس را بپیمایند. فَاقْرَءُواْ مَاتَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْءَان؛(۱۶) هر آنچه برایتان امکان دارد قرآنبخوانید. قرآن را بخوانیم تا در ان تدبر کنیم با تدبر است که انسان به بصیرت می رسد در آیه دیگر آنان که در قرآن اندیشه نمى کنند مورد نکوهش قرارداده، مى فرماید: أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْءَانَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍأَقْفَالُهَا؛(۱۷) آیا به آیات قرآن نمى اندیشند؟ یا بر دلهایشان قفل هایى نهادهشده است . قرآن است یاد خدا ویاد خدا مایه آرامش است: أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَنُّ الْقُلُوب (۱۸) ومؤمنان راستین آنانند که خرید و فروش و مشغولات دنیوى آن ها را از یاد خدا غافل نمىسازد. «رِجَالٌ لَّا تُلْهِیهِمْ تَجارَهٌ وَ لَا بَیْعٌ عَن ذِکْرِاللَّه…
آنکه با قرآن نشیند چشم او دریا شود
جنتی گردد و با اهل صفا مأوی شود
با بصیرت پاک بیند نعمت ایزد به جان
با صفا فــــــردوس وی امضا شود
صبر وتسلیم:در قرآن کریم هفتاد بار مقوله صبر مطرح شده ودستور داده از صبرو صلوه براى حل مشکلات کمک بگیرید. یا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْاسْتَعِینُواْ بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوه (۱۹) و در آیه دیگر صبر و تقوا ازاستوارترین امور شمرده شده است وَ إِن تَصْبِرُواْ وَ تَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِکَمِنْ عَزْمِ الْأُمُور. (۲۰) تسلیم نیز اگرچه از جنس صبر است اما مقامى بالاتراست در مقام تسلیم خودى باقى نمى ماند تا انسان بگوید آنچه را جانان مى پسندندمورد پسند من است بلکه خود و هرچه را در اختیار دارد تسلیم مولاى خود مىکند.
با صبر توان مقام بالا نبــــــی
دریافتودرجنان به آن خانه رسید
تسلیم خدا صراط حق می خواهد
دستی به دعا کرم طالب کن ز وحید
ای اهل بصیرت بشتاب
خسر الدنیا و الأخره؛در دنیا و آخرت زیان دیده است (۲۱)
ای اهل بصیرت بشتاب که جانی
در عالم معنی بتوانی که بمانی
بی علـــــم بدان در دو جهانی
بی ســـود و خسرات زده مانی
ماه زیر ابر تا کی می شود پنهان بدان
ابر چون راهی شود ماه هم درخشد نوجوان
«الئن حصحص الحق؛اکنون حقیقت آشکار شد».(۲۲)
حق پیدار است اکنون اهل راز
بهرشکر حق همــــه بهر نماز
با بصیــرت صبر داده صد ثمر
یوسف گمشده است نزد پدر
گر نبودی صبر دل کی اینچنین
شاد بـــود ای پسر دلها غمین؟
لکم دینکم ولی دین؛دین شما برای خودتان و دین من برای خودم».(۲۳)
این لجوجان از بصیرت دور دور
این کسان بگذار تا آن نفخ صور
دینشــان را زینت در بار نیست
ذلت است اما لئیان کــــور کور
دین حق را پاس دار ای حق مدار
دینشان بی ارزش انـــدرنزد مور
بل کذّبوا بما لم یحیطوا بعلمه؛این منکران انکار چیزی را می‌کنند که علمشان به او احاطه نیافته».(۲۴)
بی بصیرت رد کند هر چه درست
این بود اصلی بر آنان از نخست
چون نمــی دانند انکار است راه
این راهی که بایــد دست شست
گر برافــــروزند شمعی بهر راه
بی گمان بیند ند صد راه درست.
و جاء اخوه یوسف فدخلو علیه فعرفهم و هم له منکرون؛و برادران یوسف آمدند و بر او وارد شدند.او آنان را شناخت ولی آنان او را نشناختند.(۲۵)
یوسفی راآن رفیقان قعرچاه انداختند
بار دیگر یوسفی دیدند ولی نشناختند.
یوسف غم دیــــده آنان را شناخت
با محبت بهــــــرشان آذوقه ساخت
چونکه در فکر خود این باور نمـود
با بصیرت بـــــــــر رفیقان یار بود
لیک آن اهل حسد فکـــــر عنود
یوسفی را غـــــــرق کردند بئر زود
چشمشان کور ندیـــــدن آن کریم
چشمشان را کــــور کرده آن رجیم
هر که با شیطان رود کور است کور
اهل تاریک اگرچه نور بیند نورنور ( شاعرمقدم)
بصیرت در قرآن:
بصیرت در ضمن آیات قرآن کریم در سه معنى بکار برده شده است .
۱ـ بمعنى بینائى دل چنانکه در آیه ۱۹سوره مبارکه فاطر مىفرماید:
«هرگز کوردل و روشن ضمیر یکسان نیستند.» وَ مََا یَسْتَوِی الْأَعْمىََ وَ الْبَصِیرُ
نیستند یکسان بدان اهل هنر
کور دل با صاحبی اهل بصر
۲ـ بمعنى بینائى چشم در آیه ۲سوره مبارکه انسان مىفرماید:
«(بدین جهت) او را شنوا و بینا قرار دادیم!» «فَجَعَلْنََاهُ سَمِیعاً بَصِیراً»
قرارش بدایم با چشم وگوش
که با این کرم بهره دارد زهوش
۳ـ بمعنى بینائى با برهان و دلیل در آیه ۱۲۵سوره مبارکه طه مىفرماید:
«انسان غافل در روز قیامت مىگوید خدایا چرا مرا نابینا محشور کردى و حال آنکه من در دنیا بینا و آگاه بودم؟» «قََالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمىََ وَ قَدْ کُنْتُ بَصِیراً»
به دنیا بُودی چشم بینا مرا
چرا کور محشور گشتم خدا .
که بدون شک اعمال و رفتار انسان باعث این بی بصیرتی گشته است .
آثار بصیرت:
سبب شناخت بهتر خداو نعمتهای خداست در این مورد قرآن کریم در آیه ۱۶ سوره مبارکه رعد چنینمی فرماید.: «بگو: چه کسی پروردگار آسمانها و زمین است؟» بگو: «الله!» بگو: «آیا نابینا و بینا یکسانند؟! «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ …. قُلْ هَلْ یسْتَوِی الْأَعْمَى وَالْبَصِیرُ أَمْ ».
چه کس رب بُــود آسمان و زمین
کجا هست برابــــر عمین و بصیر
بصیرت آنچان تأ ثیر را دارد که حتی درقیامت ، مجرمان درخواست که به دنیا بر گردنند درآیه ۱۲ سوره سجده می فرماید:«و اگر ببینی مجرمان را هنگامی که در پیشگاه پروردگارشان سر به زیر افکنده، می‌گویند: پروردگارا! آنچه وعده کرده بودی دیدیم و شنیدیم؛ ما را بازگردان تا کار شایسته‌ای انجام دهیم؛ ما (به قیامت) یقین داریم!». «وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُو رُءُوسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ» بنا بر این آیه اگر بصیرت در دنیا حاصل نشد به طور قطع و یقین در آخرت بصیرت حاصل می شود.چون در آن جهان دیگر مانعی وجود ندارد.
چنین است رفتار آن مجرمین
که ای رب حــــــق و مبین
دوبــار به رحـم کن تا رویم
عمل پاک داریم به زیبا زمین
بصیرت عاملی برای عبرتآموزى. در آیه ۱۳ سوره مبارکه آل عمران می-فرماید: «در دو گروهی که (در
میدان جنگ بدر) با هم رو به رو شدند، نشانه (و درس عبرتی) برای شما بود: یک گروه، در راه خدا نبرد می‌کرد و جمع دیگری که کافر بود (در راه شیطان و بت) در حالی که آنها (گروه مؤمنان) را با چشم خود، دو برابر آنچه بودند، می‌دیدند. (و این خود عاملی برای وحشت و شکست آنها شد) و خداوند هر کس را بخواهد (و شایسته بداند) با یاری خود تأیید می‌کند. در این، عبرتی است برای بینایان!» «قَدْ کَانَ لَکُمْ آیهٌ فِی فِئَتَینِ الْتَقَتَا …یرَوْنَهُمْ مِثْلَیهِمْ رَأْی الْعَینِ وَاللَّهُ یؤَیدُ بِنَصْرِهِ مَنْ یشَاءُ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَهً لِأُولِی الْأَبْصَارِ»
ابزار بصیرت: چشم ابزار شناخت و درک صحیح حقایق، است در قرآن آیه۱۷۹ سوره مبارکه اعراف می فرماید: «به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ … آنها چشمانی دارند که با آن نمی‌بینند؛«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ … وَلَهُمْ أَعْینٌ لَا یبْصِرُونَ بِهَا … »
قلب: قلب از بزاربصیرت ودرک حقایق می باشددرهمین زمینه در آیه ۱۷۹ سوره مبارکه اعراف می فرماید:
به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛ آنها دلها (= عقلها ) دارند که با آن (اندیشه نمی‌کنند و) نمی‌فهمند؛… «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا یفْقَهُونَ بِهَا …»
گوش ابزار ی شناخت و درک صحیح حقایق می باشد. قرآن در آیه ۱۷۹ سوره مبارکه اعراف می فرماید:
به یقین، گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم؛… آنها گوشهایی دارند که با آن نمی‌شنوند؛…«وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ … وَلَهُمْ آذَانٌ لَا یسْمَعُونَ بِهَا …»
اسباب بصیرت: در قران کریم عواملی را به عنوان اسباب بصیرت نام می بد از جمله : الف: آخرتاندیشى در آیات ۴۵ و ۴۶ از سوره مبارکه ص ب: آیات خدا آیات ۲۰ و ۲۱ سوره مبارکه ذاریات ج: امدادهاى خدا آیه ۱۳ سوره مبارکه آل عمران د: تقوا آیه ۲۰۱ سوره مبارکه اعراف کتابهای آسمانی مثل قرآن و تورات: محتوای کتابهای آسمانی مانند قرآن و تورات، مایه درک عمیق و بصیرت مردم است:… بگو: من تنها از چیزی پیروی می‌کنم که بر من وحی می‌شود؛ این وسیله بینایی از طرف پروردگارتان است… (۲۶)
چه کسانی اهل بصیرتند ؟
قرآن کریم در این مورد حضرت ابراهیم(ع) در آیه ۷۵ سوره مبارکه انعام.حضرت محمّد(ص)در آیه ۱۰۸ سوره مبارکه یوسف.اهل توبه وانابه آیه ۸ سوره مبارکه ق .بندگان خاصّ خداآیه ۶۳ و ۷۳ سوره مبارکه فرقان .متقین: آیه ۲۰۱ سوره مبارکه اعراف
ز اهل بصیرت سخـن اینچنین
به قرآن حق است یکی متقین
خلیل و حبیبند وخاصان عزیز
ودگــــر انابه کنان در زمین
قرآن عاملی برای بصیرت:.
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُم بُرْهَانٌ مِن مُبِیناً
اى مردم یقیناً از سوى پروردگارتان براى شما برهان آمد و نور روشنگرى به سوى شما نازل کردیم. در حقیقت خداوند کریم دلیل محکم و روشن گر را نازل کرده و راه را نشان داده تا مردم با دیده باز همه چیز را ببینند .و خود را برای آینده مهیا کنند .عذاب و کیفری و بهشت و نعمتهائی که در انتظار انسان است هرکدام با بینشی بدست می آید البته بستگی به نوع بینش دارد. عده ای همه چیز را وابسته به خدا می دانند و بر عکس گروهی که دلهایشان زنگار گرفته حق را نمی بینند و به باطل روی دارند. اینجاست که قرآن کریم برهان و نور را معرفی می نماید. که عاملی بر بصیرت است.الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ کسانی که پیروری از پیامبر کردنداتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِى أُنْزِل مَعَهُ أُوْلئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُون و پیروی کردند از نوری که با او نازل کردیم ایشان رستگارنند.(۲۷)
أَنزَلْنَا وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ تغابن آیه ۸فَآمِنُوا بِاللهِ وَرَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِى
مى دهیدآگاه است.پس به خدا و پیامبرش و نورى که نازل کردیم ، ایمان آورید و خدا به آنچه انجام قرآن مجید در اول سوره ابراهیم به این نکته اشاره مى کند
ا لنَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِالر کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ
الر.کتابى است که آن را بر تو نازل کردیم تا مردم را به اجازپروردگارشان از تاریکى ها گمراهی بیرون آوری و به سوى صفات ستوده رهسپار گردانی. ابراهیم ۱ به سوى راه شکست ناپذیر و ستوده
قرآن نور مبین است ، یعنى معرفت و بصیرت در قلوب اهل ایمان و پیروانش پدید مى آورد.
قرآن طریق زندگى سعادتمندانه را آشکار مى سازد وتعلیماتش در دل بصیرت ایجاد می کند
که مرتبه عالى است آن است که به آن عمل کند إِنَّ هَـذَا الْقُرْآنَ یِهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ این قرآن بهدرست ترین آیینها راه می نمایداِن هذَا القرانَ یَهدی لِلتی هِیَ أَقومُ
وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُم أَجْرًا کَبِیرً ْ (۲۸)
إِنَّ هَـذَا الْقُرْآنَ یِهْدِی لِلَّتِی َقْوَمُ هِیَ
قطعاً این قرآن به [آیینى] که خود پایدارتر است راه مىنماید، و به آن مؤمنانىکه کارهاى شایسته مىکنند، مژده مىدهد که پاداشى بزرگ برایشان خواهد بود اگر کسى قرآن بخواند، اگر در قرآن تدبر بکند، اگر به قرآن عمل بکند دیگر دست.
خورشید ره همه بود نور الهی
با نور خدا سفر نما مرد خدائی
این تاج به سر بنه بــرو جان
حافظ بـــودت اگر که خواهی . فی البداهه .مقدم
راه رسیدن به مقام بصیرت :
۱ـ بازسازی و اصلاح نفس خویش
۲ـ مجاهده با هوای نفس
۳ـ توبه که اولین گام برای رسیدن به بصیرت است.
۴ـ ذکر خدا حضرت علی (ع) می فرماید: مَن ذکر الله استبصر هرکسی یاد خدا باشد ، بینائی و بصیرت یابد.
۵ـ همنشینی با علما.خدا حضرت علی (ع) می فرماید :جاور العلماء تستبصر با دانایان بنشین تا آگاهی یابی .
۶ـ خردوزی : اول اندیشه وانگی گفتار . بدون تحقیق چیزی را نپذیرفتن
۷ـ آینده نگری . به کار گیری فکر در مورد آینده و فرجام کار
۸ـ زهد: دوری از دنیا به شکل معقول باعث بصیرت می شود .
۹ـ ارتباط باخدا .انس با قران . معرفت به خدا .توسل به ائمه (ع) دعا و مناجات .هم در بصیرت دخیل هستند .
اهل یقین تسبیح همه موجودات را می شنوند . یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض .
کلا لو تعلمون علم القین لترون الجیحیم ، ثم لترونها عین الیقین. اگر با بصر نمی توان حقایق را دید با بصیرت دل می تواندید.
بی باوران عالم با چشم دل ببینند. آثار خلقت دوست درکوی ماندگاران.
چشم بصیرت باطن پرفروغ دارد . این گناهان هستند . که پرده ظلمت بر حقایق می افکنند .
بصیرت به وسیله ی تقوی
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیم
اى کسانى که ایمان آوردهاید، اگر از خدا پروا کنید براى شما نیرویى جدا کننده(تشخیصدهنده حق از باطل) قرار مىدهد و گناهان(صغیره) شما را مىزداید و(گناهان کبیره) شما را مىآمرزد و خدا داراى فضل و احسان بزرگ است.عملکرد انسان، در بینش او اثر دارد. کسى که تقوا دارد، علاوه بر علم، فطرت، عقل مى و تجربه، خداوند بصیرت و دید و شناخت ویژهاى به او دهد
تقوای خدا که گفته قرآن ای جان
راه روش صحیح بــــود ای انسان
منظور رسول و آل احمد باشند
این راه روش بــود همان راه جنان
سفارش و هشدار های قرآنی
رسیدن به مرتبه درک توحید پروردگار و شهادت به آن، برای صاحبان علم امکان پذیر است و این در فضیلت و ضرورت علم به تنهایی کافی است. چون علم چنین ثمره دلپذیری دارد خداوند فرموده است:
یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ؛.( ۲۹ )
خداوند کسانی را که ایمان آوردند و آنان را که علم داده شدند بسیار بلندمرتبه می فرماید.
خداوند در مواضع فراوانی برتری عالم را نمایان ساخته است و در آیاتی به این برتری تصریح نموده است: قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ (۳۰)
بگو آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟
قرآن به علم آموزی تشویق و بلکه امر می کند: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ؛
پس اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.(۳۱)
عقل و اندیشه چنان اهمیت دارند که بدون آن نمی توان از آیات خداوند بهره ای برد:
وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِی ذلِکَ لآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ .شب و روز و خورشید و ماه را برای شما رام گردانید، و ستارگان به فرمان او مسخر شده اند. مسلماً در این امور برای مردمی که تعقل می کنند نشانه هاست. (۳۲)
وَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً مِنْهُ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ
و آنچه در آسمانها و آنچه را در زمین است به سود شما رام کردیم، همه از اوست قطعاً در این (امر) برای مردمی که می اندیشند نشانه هایی است. (۳۳)
کسی که تعقل نمی کند، از مبدأ هستی غافل می شود و به عبادت غیر خدا مبتلا می شود:
أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَفَلا تَعْقِلُونَ؛(۳۴)
اف بر شما و بر آنچه غیر از خدا می پرستید. مگر نمی اندیشید؟
وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثِیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ ؛(۳۵)
و شیطان گروهی انبوه از شما را گمراه کرد آیا اندیشه نمی کردید؟
این آب روان عجب صفائـــی دارد
این ملک یقین بدان خدائی دارد
وحی احداست ورسم احمد ای جان
قرآن به یقین بخوان شفائی دارد
بصیرت و شکرگذاری
بصیرت بود نعمتی باخــــــــــرد
که گرصد کنی شکر هم می سزد
خدا داده گوش و دو دیـــــده عزیز
که با دل کنی شکر نعمت تمیز
بصیرت نعمتى است که باید براى آن شکرگذارى کنیم همانطور که قرآن کریم مى فرماید: وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصارَ وَالْأَفْئِدَهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ(۳۶) خداوند براى شما گوش و چشم و دل قرار داد شاید سپاسگزار باشید.
همین چشم ودل گوش داده خدا
که شاید کنی شکر ای با صفا
تاکید مقام معظم رهبری بر پیدا کردن بصیرت و تحصیل آن با سوره ی محمد صلی الله علیه و آله:
چه خوش گفت آن رهبر با خرد
بصیرت به تحصیل آیت محمد سزد
به خود قدرت درک معنا دهید
بصیــــرت به کارو به علمی رسید
سوره ى محمد (ص) و راههای بصیرت دینى آیات این سوره مبارک درس بصیرت است از جمله ۱ـ ایمان و عمل صالح همراه با اخلاص: ۲- استوارى در دین با یارى کردن دین و پیامبر الهى.۳- مسافرت در زمین و عبرت گرفتن از عاقبت پیشینیان. ۴- کار کردن بر اساس حجت و برهان الهى و متکى بر عقل و شرع: ۵- فرمانپذیرى و سخنى نیک ۶- صله ى ارحام و همنشینى با آنها ۷- تدبر و اندیشه در قرآن کریم: أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها۸- ضعف و سستى نورزیدن و (دشمن را) به آشتى دعوت نکردن. ۹- ایمان و تقوى: ۱۰- انفاق در راه خداوند.
راه نیل به مقام بصیرت : ۱
ـ بازسازی و اصلاح نفس خویش ۲ـ مجاهده با هوای نفس ۳ـ توبه که اولین گام برای رسیدن به بصیرت است. ۴ـ ذکر خدا حضرت علی (ع) می فرماید: مَن ذکر الله استبصر هرکسی یاد خدا باشد ، بینائی و بصیرت یابد. ۵ـ همنشینی با علما.خدا حضرت علی (ع) می فرماید :جاور العلماء تستبصر با دانایان بنشین تا آگاهی یابی .۶ـ خردوزی : اول اندیشه وانگی گفتار . بدون تحقیق چیزی را نپذیرفتن ۷ـ آینده نگری . به کار گیری فکر در مورد آینده و فرجام کار ۸ـ زهد: دوری از دنیا به شکل معقول باعث بصیرت می شود . ۹ـ ارتباط باخدا .انس با قرآن . معرفت به خدا .توسل به ائمه (ع) دعا و مناجات .هم در بصیرت دخیل هستند . اهل یقین تسبیح همه موجودات را می شنوند . یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض .
کلا لو تعلمون علم القین لترون الجیحیم ، ثم لترونها عین الیقین. اگر با بصر نمی توان حقایق را دید با بصیرت دل می تواندید. بی باوران عالم با چشم دل ببینند. آثار خلقت دوست درکوی ماندگاران.
چشم بصیرت باطن پرفروغ دارد . این گناهان هستند . که پرده ظلمت بر حقایق می افکنند
عوامل ایجاد بصیرت
ابزارهای شناختی در اختیار بشر است، که می تواند با آنان به بصیرت برسد. عوامل دیگری وجود دارد که می تواند به تحقق بصیرت و روشن دلی و شناخت حقایق از دل رخدادها وفتنه ها و امور عادی جهان کمک کند. از جمله این عوامل می توان به ۱ـ آیات خداوندی در زمین و آسمان ونیز در درون و بیرون آدمی اشاره کرد. به این معنا که آیات آفاقی و انفسی چنان زیاداست که هر کسی با بهره گیری از یک و یا چند تا از آن ها می توان به بصیرت دست یابد.در قرآن کریم آیات سور :ذاریات آیات ۲۰ و ۲۱ و ق آیات ۶ تا ۸ .سجده آیه ۲۷ وق آیات ۷ و ۸، گردش شب و روز (۳۷) گسترش زمین و قرار گرفتن کوه های بلند(۳۸) ۲ـ خداوند تورات (۳۹) و نیز قرآن (۴۰) را مایه بصیرت برمیشمرده است
همـه ازآن رب است ای عزیزان
بیندیشید در آفاق حق تا روز میزان
زمین و آسمان و ابـــر و باران
ز لطف حق بود چـون مشک ریزان
۳ـ در آیه ۲۱۰ سوره اعراف ازتقوا وپرهیزگاری به عنوان یکی از عوامل روشنایی ضمیر و روشندلی بشر یاد می کند ۴ـ ایمان(۴۱) ۵ـ تفکر و اندیشه، ۶ـ آخرت اندیشی ۷ـ دنیاگریزی (۴۲). ۸ ـامدادهای غیبی الهی درمواقع حساس چون جهاد (۴۳) ۸ـ رخدادهای حساس تاریخی و فتنه ها، ۹ـ معجزات الهی .خداوند در آیات ۱۰۱ و۱۰۲معجزات نه گانه حضرت موسی(ع) را مایه بصیرت می شمارد. درحالی که دراین معجزاتبرخی موارد وجود داشت که به حوادث و رخدادهای طبیعی شباهت داشت. خداوند در آیه ۵۹ سوره اسراء اعطای ناقه به صالح را که به صورتمعجزه اتفاق افتاد و حیوان از دل کوه بیرون آمد، به عنوان عامل بصیرت معرفی می کند؛زیرا کسانی که این معجزه را دیدند می توانستند به بینش صحیح درباره خداوند و قدرتاو و پیامبری حضرت صالح دست یابند.
بشر نیک به نگر به لطف خدا
تفکر نما تا شــود با دلی آشنا
چنین است گفتار قـــرآن نکو
بود معجره راه حـــــق رهنما
بصیرت به ایمان وامــداد حق
گریزی زدنیا شــــوی با صفا
اسباب بصیرت در قرآن:
الف: رخدادهای تاریخی.
ب: فتنه ها.
در باره انبیا (ع) معجره به نوعی بصیرت است. که در قرآن کریم در موارد بسیار به آن اشاره شده است
وقتی که قابیل هابیل را به قتل رساند، او را رها ساخت و و حیران ماند و. از جمله:
نمىدانست با آن، چه کند. خداوند دو کلاغ را چنین مأموریت داد که یکى از آنها دیگرىرا بکشد و با منقار و پاهایش چالهاى براى آن بکند و سپس او را در آن چاله افکنَد. هنگامى که قابیل ملاحظه کرد، آن کلاغ چگونه کلاغ دیگر را مدفون ساخت، دلش به رحمآمد و دوست نداشت عاطفهاى کمتر از آن داشته باشد، از این رو برادرش را در زیر خاکنهان ساخت، حیرت زده و غمگین و پشیمان از کرده خویش با خود گفت: آیا شایسته است کهمن عاطفه و مهرى کمتر از این کلاغ داشته باشم
این سخن را خداوند سبحان این گونه بیان فرموده است
فَبَعَثَ اللّهُ غُرَاباً یَبْحَثُ فِی الأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوَارِیسَوْءهَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هَـذَاالْغُرَابِ فَأُوَارِیَ سَوْءهَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِین (۴۴)
پس از آن خداوند کریم زاغی را ( کلاغ) فرستاد( که کلاغی دیگری راکشته بود) تا زمین بکاود و به او نشان دهد چگونه جسد برادرش را دفن کند.( هنگامی کهدید که آن زاغ چگونه زاغ که کند پنهان کرد) قابیل گفت: وای بر من آیا من نمیتوانممثل این کلاغ باشم و جسد برادرم را دفن کنم؟
درمورد قوم صالح مسئله شتر . میزان بصیرت بستگی به میزان اشراف ما به مسائل دارد.
سوره مبارک کهف در آیات ۹تا ۲۶ گروهی از جوانان را مثال می زند که با فکر ی نافذ و فطرتی سلیم بتحقیق در مورد جهان و موجودات آن پرداختند تا افکارشان بنور توحید روشن گردید و روحشان آسایش و اطمینانی خاص بدست آورد.
عبرت عوامل بصیرت:
عبرت گیری از تجربه ها گذشتگان؛ از جمله آیاتی که در این مورد است: الف. )لقد کان فی قصصهم عبرهٌ لاولی الألباب…(۴۵)؛ به راستی در سرگذشت آنان، برای خردمندان عبرتی است… ب. )فأخذه الله نکال الأخره والأولی . إنّ فی ذلک لعبره لمن یخشی(؛ و خدا (هم) او را به کیفر دنیا و آخرت گرفتار کرد. در حقیقت، برای هر کس که (از خدا) بترسد، در این (ماجرا) عبرتی است.(۴۶) قد خلت من قبلکم فسیروا سنن فی الأرض فانظروا کیف کان عاقبه المکذبین(؛ قطعاً پیش از شما سنت هایی بوده و سپری شده است. پس، در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است؟(۴۷) آیات دیگر: اعراف، ۱۷۶ ؛ هود، ۱۰ ؛ یوسف، ۳ ؛ حج، ۴۶ ؛ عنکبوت، ۲۰ ؛ محمد۹، ۱۰ ؛ بقره، ۲۵۸ ؛ فجر، ۷ ـ ۶ ؛ فیل، ۱٫أفلم ینظروا إلی السمآﺀ فوقهم کیف بنیناها و زیّناها ومالها من فروج مگر به آسمان بالای سرشان ننگریسته اند که چگونه آن را ساخته و زینتش داده ایم و برای آن هیچ گونه شکافتگی نیست.(۴۸)نیز می فرماید: أولم یروا إلی الطیر فوقهم صافّات ویقبضن ما یمسکهن إلاّ الرحمان إنه بکلّ شیء بصیر. آیا در بالای سرشان به پرندگان ننگریسته اند( که گاه) بال می گسترند و (گاه)بال می زنند؟ جز خدای رحمان آن ها را نگاه می دارد، او به هر چیزی بیناست.(۴۹) و )أولم یروا أنا نسوق المآﺀ إلی الأرض الجرز فنخرج به زرعاً تأکل منه أنعامهم و أنفسهم أفلا یبصرون؛ آیا ننگریسته اند که ما باران را به سوی زمین بایر می-رانیم، و به وسیله ی آن کشته ای را بر می آوریم که دام هایشان و خودشان از آن می خورند؟ مگر نمی بینند؟(۵۰)فراتر از این برخی آیات با صراحت فرمان بر پرسش و سؤال نموده و از آن به عنوان یکی از عوامل اصلی یادگیری و موجب شکوفایی عقل یاد کرده است؛ )… فسئلوا أهل الذکر إن کنتم لاتعلمون … پس اگرنمی دانید، از پژوهندگان کتاب های آسمانی جویا شوید.(۵۱)وَسْئل القریه التی کنا فیها.. ؛ و از مردم شهری که در آن بودیم … جویا شو…(۵۲)آیات دیگری همچون: اعراف، ۱۸۵ ؛ غاشیه، ۲۰ ـ ۱۷ ؛ روم، ۵۰ ؛ طارق، ۶ ـ ۵ ؛ عبس، ۲۸ ـ ۲۴ ؛ شعراﺀ، ۷ ؛ فصلت، ۵۳ ؛ ذاریات، ۲۱ ـ ۲۰ ؛ نحل، ۷۸ ؛ یوسف، ۱۰۹ ؛ روم، ۹ ؛ غافر، ۶ ؛ یس، ۷۷
بنگرید ای اهل عالم هرچه هست
آیتی از حــــــــــق بود زیبا پرست
عبرتی از دیگـــران تا ره شود
سوی ایزد خـــــوش رسد اهل الست
موانع بصیرت کدامند؟
غفلت انسان در دنیا، مانع بصیرت نسبت به حقایق آخرتى است: آیه ۲۲ سوره مبارکه ق
(به او خطاب می‌شود) تو از این صحنه (و دادگاه بزرگ) غافل بودی و ما پرده را از چشم تو کنار زدیم و امروز چشمت کاملا تیزبین است!
بسی غفلت است مانع دیــد ما
قیامت چه گردد خطاب از خدا
که بنگر کنون با نگاهی درست
که غافل بُود در جهان بی دعا
کفر درآیه ۷ سوره‌ی ۲ (بقره): خَتَمَ اللَّهُ عَلى’ قُلُوبِهِم و عَلى سَمعِهِم؛ و عَلى’ اَبصارِهِم غِشاوَهٌ؛
چرا خدا مهر بر دلها و گوش و چشمها نهاده ؟ جز اینک آنان به بیان قرآن کافرند. با این حساب می توان گفت که یکی از دلیل عدم بصیرت کفراست.
بود کفر مانع به دیدار دل
اگر دیده گردد به حق متصل
بیند دل خاک را بـا یقین
کند کیما با نظر سنگ و گل
نفاق و منافق بودن ما نعی برای بصیرت.قرآن می فرماید: منافقین کسانی هستند که متظاهر به اسلامند ولی در قلبشان و در عمق روحشان مسلماننیستند، مردمی هستند دو چهره: یک چهره شان چهرهمسلمانی و چهره دیگرشان چهره کفر است. قـرآن نشانه هاى دقیق و زنده اى براى آنها درسوره بقره ،آیات ۲۰-۸، بیان مى کند ، نـخستمى گوید: بعضى از مردم هستند که مى گویند به خدا و روز قـیامت ایمان آورده ایم درحالى که ایمان ندارند.منالناس من یقول آمناباللّه و بالیوم الا خر و ماهم بمؤمنین؛ بقره۸٫ نفاق در واقع یکنوعبیمارى است و در آیه ۱۰ مى گوید: در دلهاى آنها بیمارى خاصى استفى قلوبهم مرض خداوندهم بر بیمارى آنها مى افزایدفزادهم اللّه مرضاو ازآنجا که سرمایه اصلى منافقان دروغ است، تا بتوانند تناقضها را که درزندگیشاندیده مى شود با آن توجیه کنند، بنابراین براى آنها عذاب درد ناک است.لهم عذاب الیم بما کانوایکذبون. در این زمینه در آیات دیگری هم مباحثی را قرآن کریم ذکر می کند.
نفاق است مانع که بینــی گوهر
منافق به عالم بود مایه ی دردسر
مریض است فرموده قرآن بدان
از ایــن قوم باید کنی جان حضر
نفاق شناسی گامی در راستای افزایش بصیرت است. چرا که آنان نور های کذائی هستند.که خود را خورشیدمی نامند درحالی که اصلی را به نحوی پنهان می دارند. بنابراین باید با بینشی قوی به مبارزه با نفاق رفت . وپرده از روی مکر آنان برداشت.
لجا جت مانعی بربصیرت
لجاجت بود مانع بر دید دل
اگر چه که ببیند یقین اصل گِل
ولیکن نباشد به بارور یقین
چنین است افکار وی مضمحل
لجاجت درلغت، به معنای پافشاری در انجام کاری که، مخالف میل طرف مقابل باشد(۵۳) و در اصطلاح، به اصرار ورزیدن در کاری همراه با عناد که، از انجام آن نهی شده، گفته می شود(۵۴)
لجالت با جهالت متفاوت است جهالت، ناشی از عوامل چون (طغیان هوای نفس) است.ممکن است فردمتوجه زشتی اعمال سابق خود شود و از اعمال خود پشیمان گردد؛ در حالی که، لجاجت از روی عناد وتکبر بوده و از بد ذاتی، ناشی می -گردد .به شخص لجوج ندامت فورى دست نمىدهد.مگرآنکه، خدا بخواهد او را هدایت کند.(۵۵)
لجاجت در قرآن یکی از پلیدترین صفاتی است که با اصرار ورزیدن بر سخنان و عقاید باطل ،منجر به تکذیب انبیاء، آیات الهی و حتّی قتل انبیای الهی می-گردد. این صفت ناشی از عواملی چون . الف: تقلید کورکورانه وَ إِذا قیلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْلَمُونَ شَیْئاً وَ لا یَهْتَدُونَ(۵۶) و هنگامى که به آنها گفته شود به سوى آنچه خدا نازل کرده، و به سوى پیامبر بیایید مىگویند: آنچه از پدران خود یافتهایم، ما را بس است . ب: تکبّر و إستکبار: فَالَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ قُلُوبُهُمْ مُنْکِرَهٌ وَ هُمْ مُسْتَکْبِرُونَ(۵۷) امّا کسانى که به آخرت ایمان نمىآورند، دلهایشان (حق را) انکار مىکند و مستکبرند. وزمانی که به این رویه باشند این گونه افراد: ا ز درک آیات الهی محرومند: از جمله قرآن می فرماید:
وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ کُلِّ شَیْءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراکِباً و… إِنَّ فِی ذلِکُمْ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُون(۵۸)اوست خدایى که از آسمان باران فرستاد و بدان باران هرگونه نباتى را رویانیدیم، و از آن نبات ساقهاى سبز و از آن دانههایى بر یکدیگر چیده… که در آن، نشانههایى (از عظمت خدا) براى افراد با ایمان است. آیات الهی را انکار می کنند: فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ أَمَّا الَّذِینَ کَفَرُوا فَیَقُولُونَ ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلا .. ..آنان که ایمان آوردهاند، مىدانند که آن، حقیقتى است از طرف پروردگارشان و اما آنها که راه کفر را پیمودهاند، (این موضوع را بهانه کرده) مىگویند: «منظور خداوند از این مثل چه بوده است؟… با توصیه به تقوا بیشتر گناه می کنند: وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّهُ بِالْإِثْمِ …(۵۹)
و هنگامى که به آنها گفته شود: «از خدا بترسید!» (لجاجت آنان بیشترمىشود)، وآنها را به گناه مىکشاند.
همین است که در هر زمانی اینگونه افراد لجوج بوده و فقط حرف خود را حجت می دانند. در حالی که قرآن آنان را به بصیرت می خواند و آنان غافلند.
تجاهل مانعی بر بصیرت
أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ
آیا مردم را به نیکى (و ایمان به پیامبرى که صفات او آشکارا در تورات آمده) دعوت مىکنید، اما خودتان را فراموش مىنمایید با اینکه شما کتاب (آسمانى) را مىخوانید! آیا نمىاندیشید؟ (۶۰) در این آیه شریف به نوعی تذکر داده می شود به گروهی که خود را به تجاهل زده اندآفتاب را می ببینند ولی باز هم انکار می کنند ترکیبات واژه جهل در قرآن کریم به کار رفته است مانند :
الجاهل: بقره۲۷۳ یحسبهم الجاهل.الجاهلیناعراف۱۹۹ و أعرض عن الجاهلین هود۴۶ أن تکون من الجاهلین یوسف۸۹ ـ ۳۳ وأکن من الجاهلین . عده ای جهل را نقطه مقابل حلم می د انند که ازجمله آنان ایگناتسگلدزیهر (۱۹۲۱ ـ ۱۸۵۰م) خاورشناس معروف مجارستانی است
شاکله اصلی فرهنگ جاهلیت و روح اندیشه حاکم بر آن از کبر و غرور و اظهار بی نیازی نشأت می گیرد . در آیه ۲۷۳ سوره بقره جاهل به عنوان فردی بی اطلاع و ناآگاه درباب موضوعخود ذکر گردیده است؛ در اینجا کلمه جاهل، نقطه مقابل عاقل است که جاهل با فعلیحسَبُ می پندارد به قضاوت درباره امور می پردازد.در آیه ۱۹۹ از سوره اعرافو أعرض عن الجاهلین اعراض دوری از جاهلان را قرآن دستور می دهد چرا که جاهلان با سوسه های شیطانی خود انسان را از صراط مستقیم دور می نمایند.
تفکر عاملی بر بصیرت
در آیاتی از قرآن حکیم امر به تفکر شده است . این تفکر منشاء بصیرت است. ودر اصل این طور می شود نتیجه گرفت که افرادی که بدون تفکر عملی را انجام می دهند بدون شک به بی راه می روند. این تفکر است که منجر به بصیرت می شود .. کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیات لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ.(۶۱).
در آیا زیادی از قرآن کریم امر بر تفکر آمد .
با تفکر کار آدم شـــد درست
بی تفکر کار شـــد مشکل نخست
کی شودبی فکر درختی بارور
این چنین نخل کجا یابی که رُست
عدم توجه به قرآن مانع بصیرت
آیه ۸۹ سوره نحل(۱۶): وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الکِتابَ تِبْیانا لِکُلِّ شَیٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَهً… قرآن را بهترین عامل بصیرت می داند : و ما بر تو این قرآن عظیم را فرستادیم تا حقیقت هر چیزی را روشن کند. هدایت و رحمت است. د راین آیه شریف نکاتی که حائز اهمیت است: ۱ـ قرآن روشن گر است به این معنی که شک و تردید را ازمیان بر می دارد.۲ـ جامع است برای هر مطالبی چه دنیوی و چه اخروی. چه مادی و چه معنوی.۳ـ عامل هدایت است. برای کسانی که خواهان هدایت هستند. ۴ـ رحمت است از سوی پرودگار چرا که اگر لطف ربانی نباشد هدایت و بصیرتی اتفاق نمی افتد. نکته قابل تأمل اینجاست که ما از قرآن دوریم . اگر به قرآن روی آوریم آن زمان است که تاریکی های عالم تبدیل به روشنائی می شود.
از موانع دیگر قرآنی می توان به گزینشی عمل کردن و اینگونه ایمان داشتن است . قرآن کریم در این مورد می فر ماید : اَفَتُؤمِنوُنَ بِبَعْضِ الکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ۲٫ آیا به قسمت های از کتاب خدا ایمان می آورید و قسمت های دیگر آن را انکار می کنید. نکته اینکه . مگر نه به بیان خود قرآن رطبٍ و لایابسٍ الا فی الکتاب المبین .هیچ خشک تری نیست مگر در کتاب آشکار . چگونه است که عده ای. آنچه به سود آنان است بر می گزیند .ولی آنچه به ضرر آنان است نادیده می گیرند. به قول معروف .
تو کلوا وشربوا گوش کن
ولاتسرفوا را فراموش کن.
این عاملی است برای عدم بصیرت. که دوای آن این است که باید به طور جامع باشیم نه تک بعدی . آنچه در قرآن است حق است . نه بعض. مانع دیگر برای بصیرت عدم شناخت نسبت به نیازهای انسانها و به مقتضای ظرفیّتهای زمانها و مکانها. کلام قرآن : وَ اِنْ شَیءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلوُمٍ هیچ چیزی نیست مگر اینکه خزاین آن نزد ما میباشد و آن را نازل نمیکنیم مگر به اندازه معلوم (لازم) و متناسب با نیازهایِ مخلوقات(۶۲). این شناخت و بصیرت قرآنی است که سبب می گرد مردان الهی در همه حال متوسل به لطف و رحمت خدا باشند چرا که می دانند که در نزد خدا خزائن الهی است که به اندازه ی همه ی عالم است. به همین سبب دست به فتنه و آشوب و زیاده خواهی نمی زنند ولی بر عکس کسانی که توجهی به این امور ندارند در همه احوال زیاده خواهی هایشان عامل فتنه است. اگر روزی به این بصیرت برسند بی گمان فتنه ای به پا نخواهد شد.
طوق بندگی شیطان مانعی برای بصیرت
در این باره چند سوال مطرح است :آیا شیطان وسوسه گر، مسئول اصلى بدبختیهاى ما ست؟ آیا اوست که بى اختیار ما را به پرتگاهها مى کشاند؟ و به دره هاى گناه و آلودگى مى افکند؟ یا این که ما هستیم که او را به خانه دل دعوت مى کنیم؟ قرآن می فرماید:
اِنَّ عِبادِىَ لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إلاّ مَنِ إتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوِینَ تو هرگز بر بندگان من سلطه ندارى، سلطه تو تنها بر گمراهانى است که از تو پیروى مى کنند (۶۳)
یعنى تا زمینه هاى قبلى قبول پیروى شیطان در کار نباشد کارى از دست شیطان ساخته نیست. همین معنى با صراحت بیشترى در آیه دیگر آمده است: إِنَّمَا سُلْطانَهَ عَلَى الَّذِیْنَ یَتَوَّلَوْنَهُ . شیطان فقط بر کسانى سلطه دارد که ولایت او را پذیرفته، و طوق بندگى اش را بر گردن نهاده اند(۶۴)
قلب ما حرم امن خداست. و شیطان را به این حرم راهى نیست. إِنَّ الَّذِیْنَ اِتَّقُوا اِذا مَسَّهُمْ طائِفُ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوافَإِذاهُمْ مُبْصِرُونْ (۶۵)اهل تقوا را اگرشیطان وسوسه وخیالی به دل رسدهمان دم خدا رابه یاد می آورند و همان لحظه بینائی پیدا می کنند .در این آیه راه جستن ازدام شیطان را تقوا و یاد خدا ذکر می کند.
خواهی که رهی ز کید شیطا ن
تقوا به عمل نما نمایان
چون بنده شوی به علم ابلیس
بی شک نرسی به علم انسان
قسم دروغ مانعی بر بصیرت
وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ(القلم۱۰)
و از کسی که بسیار سوگند یاد می‌کند و پست است اطاعت مکن
شهید مطری می فرماید :کلمه «حلاف» یعنى پر سوگند خور، کلمه «مهین» با همدیگر تلازم دارند. برای اینک تا انسان مهین یعنى پست(نباشد زیاد قسم نمىخورد. ) این مردم پر سوگند خور پست در واقع یعنى هر جا مردمى را دیدید که پر سوگند مىخورند این را دلیل پستى آنها بدانید. اگر به راست هم پر سوگند بخورند پستاند تا چه رسد که به دروغ پر سوگند بخورند. (۶۶)
همین سوگند دروغ است که مانع دید کلی می گردد. انسان را به بی راه می کشاند وتصور می کند که شخص راست می گوید در حالی که با قسم اورا اغفال کرده است.توجه به این مورد باعث بصیرت در بسیاری از کار ها می گردد. به این معنی که زود گول سوگند را نخوریم بلکه واقعیات را ببینیم.
سوگند اگرچه هست بسیار
با دیده نگر نشو چودلـــدار
دل در قســم دروغ بستن
کی گشته دلیل عقل و بیـدار
شک مانعی برای بصیرت
در بسیاری از آیات قران کریم به این سخن اشاره شده است. که بعضی هم خطاب به خود پیامبر مکرم اسلام است . اگر چه خود پیامبر اصل بصیرت بود و لی براری هشدار و انذار دیگران خدا پیامبر رانیز مورد خطاب قرار می دهد. در قرآن خطاب به پیامبر می خوانیم: فَإِن کُنتَ فِى شَکٍّ مِّمَّآ أَنْزَلْنَآ إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَءُونَ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکَ، لَقَدْ جَآءَکَ الْحَقُّ مِن رَّبِّکَ فَلَا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِینَ (۶۷) اگر در آنچه بر تو نازل کردیم شک دارى، از آن کسانى که کتاب آسمانى پیش از تو را مىخوانند بپرس. یقیناً حقّ از سوى پروردگارت به سوى تو آمده است پس از شک آوران مباش .در هر حال نمی توان با شک زندگی کرد. راه جستن از این مانع ورسیدن به حقیقت تلاش و کار برای رسیدن به آن است. یکی از راههای که در این آیه شریف اشاره شده است . سوال کردن است که عاملی برای بصیرت است. البته برای کسانی که خواهان آگاهی باشند. چه بسا افرادی که خورشید را نیز انکار می کنند. البته که اینگونه افراد به بیان قرآن قلب مریضی دارند و نمی خواهند حقیقت را ببینند. بنابراین:
دائما درشک و تردیند این نامردمان
شک شان انــــدر زمین و آسمان
ماه می بینندو انکارش بــــــه شب
روز روشن را کننــد تاریک از آن
جانشان آمیخته با صـــــــد مرض
روزآخرهم ندارند یک ایمنی مهربان
هجرت نکردن
یکی عوملی که مانع بر بصیرت آدمی است. عدم مهاجرت است قران کریم می فرماید :
«و من یهاجر فی سبیل الله یجد فی الارض مرغماً کثیراً وسعه؛کسی که در راه خدا هجرت کند، جاهای امن فراوان و گسترده‌ای در زمین می‌یابد».(۶۸)
عدم احاطه علمی
قرآن کریم در این مورد می فرماید چون علم ندارند انکار می کنند . یعنی اگر علمشان به کمال برسد بدون شک انکار نمی کنند . بل کذّبوا بما لم یحیطوا بعلمه؛این منکران انکار چیزی را می‌کنند که علمشان به او احاطه نیافته (۶۹)
گذشت زمان و تغییرات چهره مانع شناخت و بصیرت .
قران کریم در این مورد برادران یوسف را مثال می زند. ودر مقابل صاحب شناخت و بصیرت را می آورد که عمل وی بر اساس شناخت است. آنان را شناخت ولی آنان او را نشناختند ، و جاء اخوه یوسف فدخلو علیه فعرفهم و هم له منکرون؛.(۷۰)
نتیجه گیری از بحث:
سپاس خدای را که توفیق داد از دریای بیکران قرآن جرعه ای بنوشم . همان طور که در اول بحث گفتم
موانع بر بصیرت هست بسیار
سخن گفتن در این باره چه دشوار.
در آیات قرآن عوامل و موانع بصیرت به اشکال مختلف بیان شده است . که تحقیق بسیار جامعی را می طلبد . چرا که با بصیرت است که جامعه می تواند تنفس راحتی داشته باشد. در قرآن کریم . انواع امثال به کار برده شده که درس عبرتی برای بصیرت است . بنابر سوالی که مطرح کردم .عواملی چون همنشینی با نیکان . انس با قرآن . سیر و سفر در زمین . خوردن مال حلال. دوری از لجاجت .و کسب علم ودانش و……را عوامل کسب بصیرت می نامد . و در مقابل عواملی چون . نفاق. لجاجت . جهل .همنشینی با شیطان و…… را موانع بصیرت می نامد. که در جدول ابتدای بحث آورده ام
پیشنهادات:
۱ـ موانع و عوامل بصیرتدر کتب درسی آورده شود تا دانش آموزان از همان ابتدا با بصیرت بار آیند.
۲ـ برنامه سازان صدا و سیما این دانشگاه همگانی بر نامه هائی طراحی کنند که به نوعی آموزش بصیرت یابی باشد .
۳ـ دست اندر کاران فرهنگی کشور توجه خاصی به این موضوع مبذل داشته و در مساجد و محافل این مطالب را گوش زد کنند . بخصوص در نماز پر صلابت جمعه.
۴ـ نویسندگان ادبا و شعراء این موضوع را مد نظر قرار داده و تا سر حد امکان به خلق اثر در این مورد به پردازند. چراکه دلنشینی مطلبی هنری به تندی نصب العین می گردد.
۵ـ هنرمندان با خلق آثار هنری در این مورد می توانند یار بصیرت یابی مردم باشند
پی نوشت ها :
۱-عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، ص ۷۲٫
۲-لسان العرب ابن منظور ج۲ ص۴۱۸
۳- سوره غافر۴۴
۴- سوره یوسف۱۰۸
۵- سوره اعراف۲۰۳
۶- سوره اعراف ۱۹۵
۷- سوره اعراف۱۹۸
۸- سوره اعراف۱۹۸
۹- سوره اعراف۱۹۸
۱۰- سوره آل عمران۱۳
۱۱- سوره انفال۴۲
۱۲- سوره انفال۴۲
۱۳- سوره اسرا۳۶
۱۴- سوره نسا۱۴۱
۱۵- سوره فصلت آیه ۴۱-۴۲
۱۶- سوره آیه ۲۰ مزمل
۱۷- سوره آیه ۲۴ محمد
۱۸- سوره رعد آیه ۲۸
۱۹- سوره نور آیه ۳۷
۲۰- سوره آل عمران ۱۸۶
۲۱- سوره انبیاء،آیه ۳۰
۲۲- سوره یوسف، آیه ۵۱
۲۳- سوره کافرون، آیه ۶
۲۴- سوره سوره یونس، آیه ۳۹
۲۵- سوره یوسف، آیه ۵۸
۲۶- آیه ۲۰۳ سوره مبارکه اعراف
۲۷- سوره ۱۵۷ اعراف
۲۸- سوره اسراء ۹
۲۹- سوره مجادله، ۱۱
۳۰- سوره زمر، ۹
۳۱- سوره نحل، ۴۳٫
۳۲- سوره نحل، ۱۲٫
۳۳- سوره جاثیه، ۱۳٫
۳۴- سوره انبیاء، ۶۷
۳۵- سوره یس، ۶۲٫
۳۶- سوره نحل: ۷۸
۳۷- سوره نور آیه ۴۴
۳۸- سوره ق آیات ۷ و ۸
۳۹- سوره قصص آیه ۴۳
۴۰- سوره اعراف آیه ۲۰۳و جاثیه آیه ۲۰
۴۱- سوره اعراف آیه ۲۰۳
۴۲- سوره ص، آیات۴۵ و ۴۶
۴۳- سوره آل عمران آیه ۱۳ و حشر آیه۲
۴۴- سوره المائده ۳۰
۴۵- سوره یوسف ۱۲
۴۶- سوره ۲۴و۲۵نازعات
۴۷- سوره آل عمران ۱۳۷
۴۸- سوره ق ۶
۴۹- سوره الملک ۱۹
۵۰- سوره سجده ۲۷
۵۱- سوره انبیاء ۷
۵۲- سوره یوسف ۲۸
۵۳- حسن التحقیق ج ۱۰ص ۱۶۷
۵۴- مفردات ص۷۳۶
۵۵- ترجمه المیزان ج ۴ ص ۳۷۹
۵۶- سوره مائده۱۰۴
۵۷- سوره نحل۲۲
۵۸- سوره أنعام۹۹
۵۹- سوره بقره۲۰۶
۶۰- سوره بقره۴۴
۶۱- سوره بقره، ۲۱۹
۶۲- سوره حجر آیه ۲۱
۶۳- سوره حجر، آیه ۴۲
۶۴- سوره نحل، آیه ۱۰۰
۶۵- سوره اعراف، آیه ۲۰۱
۶۶- آشنایی با قرآن، ج ۸
۶۷- سوره یونس آیه ۹۴
۶۸-سوره نساء، آیه ۱۰۰
۶۹-سوره یونس، آیه ۳۹
۷۰-سوره یوسف آیه ۵۸
منابع:
۱ـ قرآن کریم
۲ـ دکتر محمد معین، فرهنگ فارسى، ج ۱، ص ۵۴۶٫
۳ـ مکارم شیرازی، جامعه سالم در پرتو اخلاق
۴ـ آشنایی با قرآن، ج۸ شهید مطهری
۵ـ . مصطفوی، حسن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب، ۱۳۶۰
۶ـ مفردات فی غریب القرآن راغب اصفهانی ، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دار العلم الدار الشامیه، دمشق بیروت، ۱۴۱۲ق
۷ـ طباطبائی(علامه)، سیّد محمد حسین؛ ترجمه المیزان، سیّد محمد باقر موسوی همدانی، قم،دفترانتشارت اسلامی جامعۀ مدرسین، ۱۳۷۴
۸ـ تفسیر نمونه . آیت الله مکارم شیرازی.
۹ـ قصه های قرآنی. مصطفی زمانی
۱۰ـ المعجم المفرس . محمد فؤاد تاباقی
۱۱ـ لغت نامه مرحوم دهخدا.
۱۲ـ هزار موضوع هزار آیه. جواد محدثی
۱۳ـ مکالمات قرآنی
