ماجرای قل زدن یا قل نزدن قلیان داستان امروز و دیروز نیست بلکه قدمتی به اندازه تاریخ دارد. از زمان صفویان گرفته تا عصر حاضر، دولتمردان بر سر عرضه یا ممنوعیت عرضه قلیان اختلاف نظرهای بسیار داشتند تا آنکه در نهایت به این نتیجه رسیدند باید حق انتخاب را به مردم داد.
“محمدعلی نجفی” رییس سازمان میراث و گردشگری با انجام مصاحبه جنجالی خود در رسانه ملی، خبرهای قلیان را دوباره به صدر اخبار رساند. این اخبار ما را بر آن داشت تا گریزی به تاریخچه پر پیچ و خم قلیان و ممنوعیت های عرضه آن و ادامه رونقش بیاندازیم.
بنا به نوشتهٔ سیریل الگود، «اولین بار ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۸) پزشک ایرانی دربار اکبر اول، سلطان مغول هند بود که دود تنباکو را از یک ظرف آب عبور داد تا آن را خالص تر و سرد نماید و از این طریق قلیان که در شبه قاره به حقه معروف است را ابداع کرد.»
البته قدیم ترین ذکری که از قلیان در ادبیات فارسی شده، این رباعی ها از اهلی شیرازی است که در سال ۹۴۲ هجری قمری درگذشته است.
بنابراین می توان گفت که در سال ۹۴۲، یعنی ۲۹ سال پس از ورود پرتقالی ها به خلیج فارس، قلیان کشیدن در ایران رواج یافته است. در واقع می توان پیشینه استفاده از قلیان را حداقل به دوران شاه طهماسب یکم صفوی بازگرداند و روایت ابوالفتح گیلانی را شاهدی بر معرفی قلیان، که در ایران مورد استفاده بوده است، در شبه قاره هند دانست.
بهادرشاه دوم در حال جلوس بر تخت سلطنتی هندوستان، در حال کشیدن قلیان
در دانشنامه ایرانیکا، تاریخ دقیق اولین استفاده از قلیان مشخص نیست. اولین تصویری که از قلیان به وسیله هنرمندان ایرانی کشیده شده، احتمالاً تصویر نشمی کماندار کار رضا عباسی، نقاش مشهور دربار شاه عباس است، که تا اواخر نیمه اول قرن یازدهم هجری زنده بود.
سیاحان اروپایی که به ایران سفر کرده اند از جمله تاورنیه که در دوران صفویه به ایران آمد به قلیان و کشیدن تنباکو در ایران اشاره کرده اند. از جمله او نوشته است که «ایرانیان تنباکو را با دستگاهی کاملاً اختصاصی می کشند.»
محبوبیت قلیان سبب شکسته شدن ممنوعیت آن شد
البته از آن زمان دولت مردان با استعمال قلیان مخالفت می کردند چنانکه شاردن در سفرنامه خود می نویسد: «شاه عباس بسیار کوشید تا از استعمال قلیان در بین مردم جلوگیری کند. برای این کار، روزی در مجلسی رسمی دستور داد که به جای تنباکو، قلیان مهمانان را با پهن چاق کنند و سپس در حالی که آنان مشغول کشیدن قلیان خود بودند گفت که: این تنباکو را که وزیر همدان برای من فرستاده است و ادعا می کند که بهترین تنباکوی دنیاست، چگونه است؟ آنان همگی از این تنباکو تعریف کردند. آنگاه شاه خطاب به آنان گفت «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی توان آن را از پهن تشخیص داد».
سرانجام کار مخالفت شاه عباس با تنباکو به تحریم آن کشید. هنگامیکه در گرجستان متوجه شد، سربازان او پول خود را صرف کشیدن تنباکو و توتون می کنند آن را ممنوع کرد و تجاری را که توتون و تنباکو به اردوی او آورده بودند با تنباکوی خود یک جا سوختند. سربازانی که مرتکب کشیدن توتون و تنباکو می شدند بینی و لبانشان بریده می شد.
پس از مرگ شاه عباس دوباره کشیدن قلیان و چپق رونق گرفت. شاه صفی جانشین شاه عباس خود چپق می کشید. در زمان او یکبار دیگر مبارزه علیه کشیدن قلیان آغاز شد. اما مانع عمده این کار در آمد گزافی بود که از راه مالیات عاید خزانه دولت می شد. در این مالیات اصفهان از بابت توتون و تنباکو در حدود ۴۰۰۰۰ تومان و مالیات تبریز ۲۰۰۰۰ تومان و شیراز ۱۲۰۰۰ تومان بود. اینگونه بود که باز محبوبیت قلیان سبب شکسته شدن ممنوعیت آن شد.
ادامه ممنوعیت عرضه قلیان در طول تاریخ
ممنوعیت استفاده از قلیان، در طول تاریخ ایران روند پر پیچ و خمی داشته است. این روند تا عصر حاضر ادامه داشت چنانکه در سال ۷۱ جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات، ممنوعیت استعمال قلیان را به هیات وزیران، ریاست جمهوری و مجلس ارائه داد که از این سال تا سال ۷۶ مصوبه مجموعه هیات دولت و مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار گرفت و بر اساس آن استعمال سیگار و مواد دخانی در اماکن عمومی ممنوع اعلام شد. با این حال، ورق چند بار برگشت و قلیان دوباره بر میزهای قهوه خانه ها جا خوش کرد.
در سال ۱۳۸۳ باز مصرف قلیان در اماکن عمومی کشور ممنوع شد. ولی این ممنوعیت ادامه نداشت و در سال ۱۳۸۴ با اصلاح تبصره ماده۱ آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی، قهوه خانه ها و رستوران های سنتی مجاز به عرضه سیگار و مواد دخانی شدند. اما به فاصله کمتر از یک سال، ورق باز هم برگشت! قلیان ها دوباره از قل زدن افتادند.
در همین مدت، هربار زمزمه های آزاد شدن مصرف قلیان به گوش می رسید، وزارت بهداشت به اشکال مختلف سعی در مقابله با این ایده ها می کرد. تا سال ۱۳۸۶ که وزارت بهداشت توانست ممنوعیت قلیان را دوباره مطرح کند. اما از سال ۸۷ بود که خبرهای ممنوعیت عرضه قلیان در اماکن عمومی داغ تر شد. بر اساس قانون جامع کنترل دخانیات عرضه قلیان و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی ممنوع است اما با وجود تاکید بر ممنوعیت عرضه قلیان در سال ۸۶، اجرای این قانون تا حدی متوقف شده بود، اما کمیسیون فرهنگی دولت مجداً این ممنوعیت را تصویب کرد. این مصوبه به وزارت کشور ابلاغ شد و قرار بود تا آخر سال اجرایی شود.
کمیسیون فرهنگی و اجتماعی دولت در سال ۸۹ جمع آوری مجدد قلیان ها را تصویب کرد و این مصوبه به تمام مراکز ذیربط ابلاغ شد. در سال ۹۰ بود که فرمانده انتظامی تهران بزرگ از ممنوعیت ورود بانوان به چایخانه ها و قهوه خانه هایی که با قلیان از مشتریان خود پذیرایی می کنند خبر داد. در پی ممنوعت عرضه قلیان به بانوان، قهوه خانه های بسیاری پلمپ شدند اما با این وجود این امر همچنان به صورت غیر علنی ادامه یافت.
با ابلاغ جدید دیوان عدالت اداری در آبان ماه ۱۳۹۰، نامه سال ۸۶ وزارت کشور باطل و ارائه قلیان با هر نوع تنباکو در قهوه خانه ها ممنوع شد البته بر این ممنوعیت در آبان ۱۳۹۱ نیز تاکید شد. معاون اجتماعی وزارت کشور نیز در ۶ خرداد ۱۳۹۱ از اعمال ممنوعیت عرضه قلیان در رستوران ها، تالارها و مهمانپذیرها پس از هفته بدون دخانیات ۱۰ خرداد خبر داد.
اینگونه بود که خبرهایی از راه اندازی اتاق قلیان در سفره خانه ها به گوش رسید و اتحادیه سفره خانه داران از ایجاد فضایی مناسب و استاندارد برای کشیدن قلیان در قهوه خانه ها خبر دادند. این نیز راهکاری جدید شد تا سفره خانه داران با تشکیل فضایی که در زمره فضاهای عمومی سفره خانه قرار نمی گیرد راهکاری برای ارائه قلیان بیابند.
مصوبه هشتمین جلسه ستاد کشوری مبارزه با دخانیات بر صدور مجوز فعالیت برای قهوه خانه های تازه تاسیس تاکید داشت البته این مجوز منوط به گرفتن تعهد از آنها برای عرضه نکردن قلیان بود. رئیس اتحادیه قهوه خانه داران و سفره خانه های سنتی در این خصوص گفته بود: « با محدود کردن عرضه قلیان، مصوبه ها و دستورهایی که هر بار به شکلی صادر می شود، نه تنها تعداد قهوه خانه ها در تهران کاهش نیافته، بلکه همه پارک ها و کنار خیابان ها قهوه خانه و محلی برای مصرف قلیان شده است، این بهتر است یا داشتن مکانی با چارچوب و قانون که نظارت هم می شود؟»
علایی تاکید کرده بود: «اگر می خواهند کنترلی باشد چرا جلوی شرکت دخانیات را نمی گیرند و از کشت تنباکو جلوگیری نمی کنند؟ اگر نگرانی وجود دارد، چرا فرهنگ سازی نمی شود؟»
بنا بر گزارش خبرگزاری ها در سال ۱۳۹۱، هزینه ماهیانه سرانه مصرف قلیان در ایران حدود ۲۱۵ هزار ریال است شاید یکی از دلایل این ماجرای پرپیچ خم همین هزینه باشد.
بر اساس گزارش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی حدود ۲۸ درصد مصرف کنندگان قلیان را زنان تشکیل می دهند که این آمار رو به افزایش است. اما ممنوعیت عرضه قلیان به خانم ها یکی از خبرسازترین اخبار این حوزه پر پیچ و خم بود. چنانکه “محمد علی نجفی” رییس سازمان میراث و گردشگری در این خصوص گفت: «برای ارائه قلیان به مردم در اماکن عمومی اگر مجوز از میراث فرهنگی اخذ شده باشد دیگر هیچ مشکلی برای عرضه قلیان به خانم ها و آقایان وجود نخواهد داشت.»
او درباره محدودیت ها برای مصرف قلیان، توسط خانم ها هم گفته بود: «با این مخالفم، حالا بنده با همسرم یا دخترم رفتیم قلیان بکشیم دو پک هم آنها بزنند چه مشکلی دارد؟ می دانم خیلی ها با حرفهای من مخالف هستند اما ببینیم مجموع محدودیت ها قابل دفاع هستند؟ اگر نبود بدانیم بعضی محدودیت ها را زیاد به مردم تحمیل می کنیم و در تصمیمات، تردید کنیم.»
البته رییس سازمان میراث و گردشگری در یادداشتی که به منظور توضیح این صحبتها درخصوص کشیدن قلیان منتشر کرد نیز قلیان را تنها یک مصداق از پدیده ای دانست که می توان از آن به عنوان محدودیت های غیرضروری نام برد.
او در این خصوص گفت: «طبیعی است که همه ما دوست داشته باشیم، جامعه ما، جامعه ای عاری از هر نوع عمل ناپسند و غیراخلاقی باشد، اما آیا با منع و محدودیت موفق خواهیم شد؟ تجربه ما و کشورهای دیگر نشان داده است که منع و محدودیت کارایی چندانی ندارند و جز در مواقع ضروری کاربرد آن زیان هایی به بار می آورد که به نقض غرض اصلی منجر می شود.»
نجفی افزود: « من هم طرفدار گسترش قلیان کشیدن نیستم، بلکه ممنوعیت آن را محدودیت غیرضرور می دانم که عوارض نامناسبی دارد. بحث درباره قلیان کشیدن، بحث بین بد و بد تر است. عده ای خیال می کنند با منع و ایجاد محدودیت برای پدیده ای مثل قلیان یا پدیده های دیگری از این سنخ، همه چیز درست می شود. اما تجربه نشان داده است که چنین نیست. در ظاهر ممکن است بتوانیم قلیان را از اماکن عمومی تحت نظارت جمع کنیم، اما در واقع آن را به جای دیگری برده ایم، به جایی غیر قابل کنترل تر و پنهان تر که ممکن است با چیزهای دیگری هم گره بخورد که متاسفانه گره خورده است.»
او در خصوص ایجاد حق انتخاب برای عرضه یا عرضه نکردن قلیان گفت: «عدم منع و محدودیت برای قلیان لزوما به معنی استفاده از آن در همه جا نیست. چنان که امروز هم در بسیاری از مراکز تفریحی قلیان مصرف نمی شود. هنوز می توانیم قهوه خانه هایی قدیمی در تهران و بسیاری از نقاط کشور بیابیم که صاحبان آن ها به دلیل همین زیان هایی که ممکن است قلیان داشته باشد، قلیان سرو نمی کنند. اگر چنین منع و محدودیت هایی وجود نداشته باشد، حق انتخاب افزایش پیدا می کند و هر کس بنا به درک و علایق خود دست به انتخاب می زند.»
معاون رییس جمهور در ادامه پیشنهاد ایجاد فضاهایی برای ارائه قلیان را داد و گفت: «رستوران ها، کافه ها، قهوه خانه ها و مراکزی با شرایط و امکانات خاص باید وجود داشته باشند که در آن قلیان ارائه شود و مراکز عاری از قلیان نیز باید وجود داشته باشند و مردم حق دارند که کدام را انتخاب کنند. البته وظیفه دولت و دستگاه ها و رسانه های فرهنگی و اجتماعی نیز بر سر جای خود باقی است که باید مردم را نسبت به آسیب ها و زیان های مختلف مصرف مواد دخانی و از جمله قلیان آگاه سازند و راه های جذاب تری را برای گذران اوقات فراغت به آن ها پیشنهاد کنند.»
اینگونه است که مسیر پر پیچ و خم ممنوعیت عرضه قلیان در اماکن عمومی تا کنون راه به جایی نبرده است. مسئولان پس از گذشت قرن ها به این نتیجه رسیده اند که بهتر است شرایطی را بوجود آوردند تا انتخاب را به مردم واگذار کنند تا آنکه شرایطی بوجود آورند تا ممنوعیت ها، انگیزه ها را افزایش دهد.
