«امام ابوالحسن على النقى الهادى» – علیه السلام – پیشواى دهم شیعیان، در نیمه ذیحجه سال ۲۱۲ هجرى در اطراف مدینه در محلى به نام «صریا» به دنیا آمد(۱). پدرش پیشواى نهم، امام جواد – علیه السلام – و مادرش بانوى گرامى «سمانه» است که کنیزى با فضیلت و تقوا بود (۲).
مشهورترین القاب امام دهم، «نقى» و «هادى» است، و به آن حضرت «ابوالحسن الثالث» نیز مىگویند (۳).
امام هادى – علیه السلام – در سال ۲۲۰ هجرى پس از شهادت پدر گرامیش برمسند امامت نشست و در این هنگام هشت ساله بود. مدت امامت آن بزرگوار ۳۳ سال و عمر شریفش ۴۱ سال و چند ماه بود و در سال ۲۵۴ در شهر سامراء به شهادت رسید.
خلفاى معاصر حضرت
امام هادى در مدت امامت خود با چند تن از خلفاى عباسى معاصر بود که به ترتیب زمان عبارتند از:
۱ – معتصم، برادر ماءمون (۲۱۷ – ۲۲۷) (۴) .
۲ – واثق، پسر معتصم (۲۲۷ – ۲۳۲).
۳ – متوکل، برادر واثق (۲۳۲ – ۲۴۸).
۴ – منتصر، پسر متوکل (۶ ماه).
۵ – مستعین، پسر عموى منتصر (۲۴۸ – ۲۵۲).
۶ – معتزّ، پسر دیگر متوکل (۲۵۲ – ۲۵۵).
امام هادى در زمان خلیفه اخیر مسموم گردید و به شهادت رسید و در خانه خود به خاک سپرده شد.
اوضاع سیاسى، اجتماعى عصر امام
این دوره از خلافت عباسى ویژگیهاى دارد که آن را از دیگر دورهها جدا مىسازد ذیلاً به برخى از این ویژگیها اشاره مىکنیم:
۱ – زوال هیبت و عظمت خلافت: خلافت، چه در دوره اموى و چه در دوره عباسى، براى خود هیبت و جلالى داشت، ولى در این دوره بر اثر تسلط ترکان و بردگان بر دستگاه خلافت، عظمت آن از بین رفت و خلافت همچون گویى به دست این عناصر افتاد که آن را به هر طرف مىخواستند پرتاب مىکردند، و خلیفه عملاً یک مقام تشریفاتى بود، ولى در عین حال هر موقع خطرى از جانب مخالفان احساس مىشد خلفا و اطرافیان و عموم کارمندان دستگاه خلافت، در سرکوبى آن خطر نظر واحدى داشتند.
۲ – خوش گذرانى و هوسرانى درباریان: خلفاى عباسى در این دوره به خاطر خلاءى که بر دستگاه خلافت حکومت مىکرد، به شب نشینى و خوش گذرانى و میگسارى مىپرداختند و دربار خلافت غرق در فساد و گناه بود. صفحات تاریخ اخبار شب نشینیهاى افسانهاى آنان را ضبط نموده است.
۳ – گسترش ظلم و بیدادگرى و خودکامگى: ظلم و جور و نیز غارت بیت المال و صرف آن در عیاشیها و خوشگذرانیها جان مردم را به لب آورده بود.
۴ – گسترش نهضتهاى علوى: در این مقطع از تاریخ، کوشش دولت عباسى بر این بود که با ایجاد نفرت در جلامعه نسبت به علویان، آنها را تارو مارو سازد. هر موقع کوچکترین شبحى از نهضت علویان مشاهده مىشود، برنامه سرکوبى بى رحمانه آنان آغاز مىگشت، و علت شدت عمل نیز این بود که دستگاه خلافت با تمام اختناق و کنترلى که برقرار ساخته بود، خود را متزلزل و ناپایدار مىدید و از این نوع نهضتها سخت بیمناک بود.
شیوه علویان در این مقطع زمانى این بود که از کسى نامى نبرند و مردم را به رهبرى «شخص برگزیدهاى از آل محمد» دعوت کنند، زیرا سران نهضت مىدیدند که امامان معصوم آنان، در قلب پادگان نظامى «سامراء» تحت مراقبت و مواظبت مىباشند و دعوت به شخص معین مایه قطع رشته حیات او مىگردد. این نهضتها و انقلابها بازتاب گسترش ظلم و فشار بر جامعه اسلامى در آن عصر بود و نسبت مستقیمى با میزان فشار و اختناق داشت، به عنوان نمونه در دوران حکومت «منتصر» که تا حدى به خاندان نبوت و امامت علاقهمند بود و در زمان او کسى متعرض شیعیان و خاندان علوى نمىشد، قیامى صورت نگرفت.
تواریخ، تنها در فاصله سال ۲۱۹ تا ۲۷۰ قمرى، تعداد ۱۸ قیام ضبط کردهاند. این قیامها نوعاً با شکست روبرو شده و توسط حکومت عباسى سرکوب مىگشتند.
علل شکست قیامها
علل شکست این نهضتها و قیامها را از یک سو باید در ضعف رهبرى و فرماندهى این نهضتها جستجو کرد و از طرف دیگر در طرفداران و یاران این رهبران: رهبران نهضتها نوعاً داراى برنامه صحیح و کاملى نبودند و نابسامانیهایى در کار آنها وجود داشت و از طرف دیگر قیام آنها صدر در صد رنگ اسلامى نداشت و از این جهت معمولاً مورد تاءیید امامان زمان خود قرار نمىگرفتند.
البته گروهى از یاران و طرفداران این قیامها مردمى مخلص و شیعیان واقعى بودند که تا سر حد مرگ براى اهداف عالى اسلامى مىجنگیدند، ولى تعداد این دسته کم بود و غالب مبارزین کسانى بودند که اهداف اسلامى روشنى نداشتند، بلکه در اثر ظلم و ستمى که بر آنان وارد مىشد، ناراحت شده و در صدد تغییر اوضاع برآمده بودند. این گروه، در صورت احساس شکست و یا احتمال مرگ، رهبر خود را تنها گذاشته از اطراف او پراکنده مىشدند.
چنانکه اشاره شد، اگر بسیارى از این انقلابها مورد تاءیید امامان قرار نمىگرفت، یا به این دلیل بود که صد در صد اسلامى نبودند و در اهداف آنها و رهبران آنها انحرافهایى مشاهده مىشد و یا طراحى و برنامه ریزى آنها طورى بود که شکست آنها قابل پیش بینى بود، و لذا اگر امام آشکارا آنها را تاءیید مىکرد، در صورت شکست قیام، اساس تشیع و امامت و هسته اصلى نیروهاى شیعه در معرض خطر قرار مىگرفت.
فعالیتهاى مخفى امام
آنگونه که جدول مدت حکومت خلفاى عباسى نشان مىدهد، از میان آنان متوکل از همه بیشتر با امام هادى معاصر بوده است؛ ازینرو موضعگیرى او را در برابر امام ذیلاً توضیح مىدهیم:
متوکل نسبت به بنى هاشم بد رفتارى و خشونت بسیار روا مىداشت. او به آنان بدگمان بود و همواره آنان را متهم مىنمود. وزیر او «عبدالله بن یحیى بن خاقان» نیز پیوسته از بنى هاشم نزد متوکل سعایت مىنمود و او را تشویق به بد رفتارى با آنان مىکرد. متوکل در خشونت واجحاف به خاندان علوى گوى سبقت را از تمامى خلفاى بنى عباس ربوده بود (۵).
متوکل نسبت به على – علیه السلام – و خاندانش کینه و عداوت عجیبى داشت و اگر آگاه مىشد که کسى به آن حضرت علاقهمند است، مال او را مصادره مىکرد و خود او را به هلاکت مىرساند (۶).
بر اساس همین ملاحظات بود که حضرت هادى – علیه السلام -، بویژه در زمان متوکل، فعالیتهاى خود را به صورت سرّى انجام مىداد و در مناسبات خویش با شیعیان نهایت درجه پنهانکارى را رعایت مىکرد. مؤید این معنا حادثهاى است که آن را مورخان چنین نقل کردهاند:
«محمد بن شرف» مىگوید: همراه امام هادى – علیه السلام – در مدینه راه مىرفتم. امام فرمود: آیا تو پسر شرف نیستى؟ عرض کردم: آرى. آنگاه خواستم از حضرت پرسشى کنم، امام بر من پیشى گرفت و فرمود: «ما در حال گذر از شاهراهیم و این محل، براى طرح سؤال مناسب نیست»! (۷).
این حادثه شدت خفقان حاکم را نشان مىدهد و میزان پنهانکارى اجبارى امام را بخوبى روشن مىسازد.
امام هادى – علیه السلام – در بر قرارى ارتباط با شیعیان که در شهرها و مناطق گوناگون و دور و نزدیک سکونت داشتند، ناگزیر همین روش را رعایت مىکرد و وجوه و هدایا و نذور ارسالى از طرف آنان را با نهایت پنهانکارى دریافت مىکرد. یک نمونه از این قبیل برخورد، در کتب تاریخ و رجال چنین آمده است:
«محمد بن داود قمى» و «محمد طلحى» نقل مىکنند: اموالى از «قم» و اطراف آن که شامل «خمس» و نذور و هدایا و جواهرات بود، براى امام ابوالحسن هادى حمل مىکردیم. در راه، پیک اما در رسید و به ما خبر داد که باز گردیم، زیرا موقعیت براى تحویل این اموال مناسب نیست. ما باز گشتیم و آنچه نزدمان بود، همچنان نگه داشتیم تا آنکه پس از مدتى امام دستور داد اموال را بر شترانى که فرستاده بود بار کنیم و آنها را بدون ساربان به سوى او روانه کنیم. ما اموال را به همین کیفیت حمل کردیم و فرستادیم. بعد از مدتى که به حضور امام رسیدیم، فرمود: به اموالى که فرستادهاید، بنگرید! دیدیم در خانه امام، اموال به همان حال محفوظ است (۸).
گرچه روشن نیست که این جریان در زمان اقامت امام در مدینه اتفاق افتاده یا در سامراء (چون در سامراء کنترل و مراقبت، شدیدتر بود)، اما در هر حال نمونه بارزى از ارتباطهاى محرمانه و دور از دید جاسوسان دربارخلافت به شمار مىرود.
شبکه ارتباطى وکالت
شرائط بحرانى اى که امامان شیعه در زمان عباسیان با آن روبرو بودند، آنان را واداشت تا ابزارى جدید براى برقرارى ارتباط با پیروان خود جستجو کنند. این ابزار چیزى جر شبکه ارتباطى وکالت و تعیین نمایندگان و کارگزاران در مناطق مختلف توسط امام نبود.
هدف اصلى این سازمان جمع آورى خمس، زکات، نذور و هدایا از مناطق مختلف توسط وکلا، و تحویل آن به امام، و نیز پاسخگویى امام به سؤالات و مشکلات فقهى و عقیدتى شیعیان و توجیه سیاسى آنان توسط وکیل امام بود. این سازمان کاربرد مؤثرى در پیشبرد مقاصد امامان داشت.
امام هادى – علیه السلام – که در سامراء تحت نظر و کنترل شدیدى قرار گرفته بود، برنامه تعیین کارگزاران و نمایندگان را که پدرش امام جواد – علیه السلام – اجرا کرده بود، ادامه داد و نمایندگان و وکلائى در مناطق و شهرهاى مختلف منصوب کرد و بدین وسیله یک سازمان ارتباطى هدایت شده و هماهنگ به وجود آورد که هدفهاى یاد شده را تاءمین مىکرد.
فقدان تماس مستقیم بین امام و پیروانش، نقش مذهبى – سیاسى وکلا را افزایش داد، به نحوى که کارگزاران (وکلاى) امام مسئولیت بیشترى در گردش امور یافتند. وکلاى امام بتدریج تجربیات ارزندهاى را در سازماندهى شیعیان در واحدهاى جداگانه به دست آوردند. گزارشهاى تاریخى متعدد نشان مىدهد که وکلا، شیعیان را بر مبناى نواحى گوناگون به چهار گروه تقسیم کرده بودند:
نخستین ناحیه، بغداد، مدائن و عراق (کوفه) را شامل مىشد. ناحیه دوم، شامل بصره و اهواز بود. ناحیه سوم، قم و همدان، و بالاخره ناحیه چهارم، حجاز، یمن و مصر را در بر مىگرفت. هر ناحیه به یک وکیل مستقل واگذار مىشد که تحت نظر او کارگزاران محلى، منصوب مىشدند. اقدامات سازمان وکالت را در دستور العملهاى حضرت هادى – علیه السلام – به مدیریت این سازمان، مىتوان مشاهده کرد. نقل مىشود که آن حضرت طى نامهاى در سال ۲۳۲ ه.ق، به «على بن بلال»، وکیل محلى خود (در بغداد) نوشت:
«… من ابو على (بن راشد) را به جاى «على بن حسین بن عبدربه» (۹) منصوب کردم. این مسئولیت را بدان جهت به او واگذار کردم که وى از صلاحیت لازم به حد کافى برخوردار است، به نحوى که هیچ کس بر او تقدم ندارد. مىدانم که تو بزرگ ناحیه خود هستى، به همین جهت خواستم طى نامه جداگانهاى تو را از این موضوع آگاه کنم. در عین حال، لازم است از او پیروى کرده و وجوه جمع آورى شده را به وى بسپارى. پیروان دیگر ما را نیز به این کار سفارش کن و به آنان چنان آگاهى ده که وى را یارى کنند تا بتواند وظائف خود را انجام بدهد…»(۱۰).
امام هادى – علیه السلام – در نامهاى دیگر به وکلاى خود در بغداد، مدائن، و کوفه نوشت:
«اى ایوب بن نوح! به موجب این فرمان از برخورد با «ابوعلى» خوددارى کن، هر دو موظفید در ناحیه خاص خویش به وظائفى که بر عهده تان واگذار شده عمل کنید، در این صورت مىتوانید وظائف خود را بدون نیاز به مشاوره با من انجام دهید.
اى ایوب! بر اساس این دستور هیچ چیز از مردم بغداد و مدائن نپذیر، و به هیچ یک از آنان اجازه تماس با من رانده. اگر کسى وجوهى را از خارج از حوزه مسئولیت تو آورد، به او دستور بده به وکیل ناحیه خود بفرستد.
اى ابو على! به تو نیز سفارش مىکنم که آنچه را به ابو ایوب دستور دادم عیناً اجرا کنى» (۱۱).
همچنین امام نامهاى توسط «ابو على بن راشد» به پیروان خود در «بغداد»، «مدائن»، «عراق» و اطراف آن فرستاد و طى آن نوشت:
«… من «ابو على بن راشد» را به جاى «حسین بن عبدربه» و وکلاى قبلى خود برگزیدم، و اینک او نزد من به منزله حسین بن عبدربه است. اختیارات وکلاى قبلى را نیز به ابوعلى بن راشد دادم تا وجوه مربوط به من را بگیرد و او را که فردى شایسته و مناسب است، براى اداره امور شما برگزیدم و بدین منصب گماشتم. شما – که رحمت خدا بر شما باد – براى پرداخت وجوه نزد او بروید. مبادا رابطه خود را با او تیره سازید، اندیشه مخالفت با او را از اذهان خود خارج سازید. بهاطاعت خدا و پاک کردن اموالتان بشتابید. از ریختن خون یکدیگر خوددارى کنید. یکدیگر را در راه نیکوکارى و تقوا یارى دهید و پرهیزگار باشید تا خدا شما را مشمول رحمت خویش قرار دهد. همگى به ریسمان خدا چنگ بزنید و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید. من فرمانبردارى از او را همچون اطاعت از خودم لازم مىدانم و نافرمانى نسبت به او را نافرمانى در برابر خود مىدانم، پس بر همین شیوه باقى باشید که خداوند به شما پاداش مىدهد و از فضل خود وضع شا را بهبود مىبخشد. او از آنچه در خزانه خود دارد، بخشنده و کریم و نسبت به بندگان خود سخاوتمند و رحیم است. ما و شما در پناه او هستیم. این نامه را به خط خود نوشتم. سپاس و ستایش بسیار تنها شایسته خدا است» (۱۲).
«على بن جعفر»، یکى دیگر از نمایندگان امام هادى – علیه السلام – و اهل «همینیا»، از قراى اطراف «بغداد»، بود. گزارش فعالیتهاى او به متوکل رسیده بود، متوکل او را بازداشت و زندانى کرد. او پس از گذراندن دوران طولانى زندان، آزاد شد و به دستور امام هادى رهسپار مکه شد و در آن شهر اقامت گزید (۱۳).
در شمار نمایندگان امام هادى همچنین باید از «ابراهیم بن محمد همدانى» نام برد. حضرت هادى طى نامهاى به او نوشت:
«وجوه ارسالى رسید، خدا از تو قبول فرماید و از شیعیان ما راضى باشد و آنان را در دنیا و آخرت همراه ما قرار دهد…» .
این نامه بروشنى نشان مىدهد که ابراهیم از طرف امام مسئولیت مالى داشته و احتمالاً غیر از وظائف دیگر – موظف بوده وجوه جمع آورى شده از شیعیان را نزد امام بفرستد. امام در ادامه این نامه، در تقدیر از فعالیتها و تاءیید موقعیت وى نوشت:
«نامهاى به «نضر» (۱۴) نوشتم و به او سفارش کردم که معترض تو نشود و با تو مخالفت نکند و موقعیت تو را نزد خویش به وى اعلام کردم. به «ایوب» (۱۵) نیز عیناً همین را دستور دادم. همچنین به دوستداران خود در همدان نامهاى نوشته و به آنان تاءکید کردم که از تو پیروى نمایند و یادآورى نمودم که: «ماجز تو وکیلى در آن ناحیه نداریم» (۱۶).
در هر حال نقش سازمان وکالت، بویژه در زمان حکومت متوکل عباسى، نمایان بود. متوکل با جذب و استخدام نظامى افرادى که بینش ضد علوى داشتند، مىکوشید تا ترتیب کار مخالفان خود را بدهد و فعالیتهاى سازمان یافته زیر زمینى علویان بویژه امامیه، را نابود سازد. او دست به یک رشته عملیات نظامى جهت بازداشت و دستگیرى شیعیان زد و این برنامه را با خشونت و شدت ادامه داد، به طورى که بعضى از وکلاى امام در بغداد، مدائن، کوفه و سایر نقاط عراق زیر شکنجه در گذشتند و عدهاى دیگر به زندان افتادند (۱۷). این اقدامات لطمههاى جدّى بر پیکر شبکه وکالت وارد کرد، اماحضرت هادى – علیه السلام – با تلاش پخته خویش، این شبکه را همچنان فعال و پر ثمر نگه داشت.
انتقال امام از مدینه به سامراء
متوکل براى زیر نظر گرفتن امام هادى – علیه السلام – از روش نیاکان پلید خود استفاده مىکرد و در صدد بود به هر وسیله ممکن فکر خود را از طرف حضرت راحت کند. روش ماءمون را در مورد کنترل فعالیتهاى امام پیش از این دیدیم:
او از طریق وصلتى که با حضرت جواد – علیه السلام – برقرار کرد، توانست کنترل و سانسور را حتى در درون خانه امام بر قرار سازد و تمام حرکات و ملاقاتهاى حضرت را زیر نظر داشته باشد. پس از شهادت امام جواد – علیه السلام – و جانشینى امام «هادى» به جاى پدر، ضرورت اجراى چنین نقشهاى بر خلیفه وقت کاملاً روشن بود، زیرا اگر امام در مدینه اقامت مىکرد و خلیفه به او دسترسى نمىداشت، قطعاً براى حکومت جابرانه او خطر جدى دربر مىداشت. اینجابود که کوچکترین گزارشى درباره خطر احتمالى امام، خلیفه را بشدت نگران ساخت و منجر به انتقال امام به سامرا گشت. توضیح اینکه:
«عبدالله بن محمد هاشمى»، فرماندار وقت مدینه، طى نامهاى خلیفه را بشدت از فعالیتهاى سیاسى امام نگران ساخت و پایگاه اجتماعى آن حضرت را براى متوکل تشریح کرد(۱۸)، ولى حضرت با ارسال نامهاى براى متوکل ادعاهاى «عبدالله» را رد کرد و از او به متوکل شکایت کرد .
متوکل مانند اغلب سیاستمداران جهان، با یک حرکت مزورانه و دو پهلو، از یک طرف «عبدالله بن محمد» را از کار برکنار کرد و از طرف دیگر به کاتب دربار خویش دستور داد نامهاى به حضرت بنویسد که بر حسب ظاهر علاقه متوکل را نسبت به امام – علیه السلام – بیان مىکرد، ولى در واقع دستور جلب محترمانه! حضرت بود و بعداً خواهیم دید که متوکل چه فشارها و تضییقاتى براى امام – علیه السلام – فراهم ساخت. نامه بدین مضمون بود:
«بنام خدا، پس از حمد و ثناى خداوند، امیر المؤمنین شما را خوب مىشناسد، شخصیت، بزرگوارى و نسبت و قرابت شما را با رسول خدا۹ رعایت مىکند، و تنها هدف او جلب رضایت و خشنودى خداوند و شما است. اکنون دستور دادند که طبق درخواست شما فرمانده جنگ و امام جمعه شهر، «عبدالله بن محمد»، که مرتکب خلاف اهانت به شما شده است، برکنار و به جاى او «محمد بن فضل» منصوب شود. او دستور دارد در برابر امر شما مطیع بوده در تکریم و تعظیم شما نهایت سعى و کوشش را به عمل آورد تا بدان وسیله به خدا و رسول او و امیرالمؤمنین (متوکل) تقرب جوید.
امیر المؤمنین مشتاق دیدار شما است تا تجدید عهدى صورت گیرد، اگر مایل به زیارت خلیفه باشید و به آن علاقه دارید مىتوانید به اتفاق خانواده و دوستان و علاقهمندان حرکت کنید. برنامه سفر به اختیار خودتان است، هرجا خواستید توقف نمایید. در صورت تمایل، خدمتگزار خلیفه، «یحیى بن هرثمه»، ملازم رکاب خواهد بود و به خدمتگزارى شما مفتخر خواهد شد، زیرا شما نزد ما محترمید و ما شدیداً به شما علاقهمندیم. والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته (۱۹).
بدون تردید امام از سؤ نیت متوکل آگاه بود، ولى چارهاى جز رفتن به سامراء نداشت، زیرا قبول نکردن دعوت متوکل سندى در تاءیید گفتار سعایت کنندگان مىشد و باعث تحریک بیشتر متوکل مىگردید و بهانه بیشترى به دست او مىداد که تضییقات و مشکلات فراوانى را براى حضرت فراهم کند. دلیل اینکه امام از نیت شوم متوکل آگاه بود و بناچار به این سفر اقدام نمود، جملاتى است که امام بعدها در سامرّآ مىفرمود: «مرا از مدینه با اکراه با سامراء آوردند»(۲۰).
در هر حال امام نامه دعوت را دریافت داشت و ناگزیر همراه «یحیى بن هرثمه» عازم سامراء گردید (۲۱).
گزارش فرمانده دژخیمان متوکل
«یحیى بن هرثمه»، که ماءموریت داشت امام هادى – علیه السلام – را از مدینه به سامراء جلب نماید، ماجراى ماءموریت خود را چنین شرح مىدهد:
وارد مدینه شدم، به سراغ منزل «على» (النقى) رفتم. پس از ورود من به خانه او، و آگاه شدن مردم مدینه از جریان جلب او، اضطراب و ناراحتى عجیبى در شهر به وجود آمد و چنان فریاد و شیون برآوردند که تا آن روز مانند آن را ندیده بودم.
ابتداءا با قسم و سوگند تلاش کردم که آنان را آرام سازم، گفتم: هیچ قصد سوئى در کار نیست و من ماءمور اذیت و آزار او نیستم. آنگاه مشغول بازدید و جستجوى خانه و اثاثیه آن شدم. در اطاق مخصوص او جز تعدادى قرآن و کتاب دعا چیز دیگرى نیافتم. چند نفر ماءمور، او را از منزل خارج کردند و خود خدمتگزارى او را از منزل تا شهر سامراء عهده دار گشتم.
پس از ورود به «بغداد» ابتداءا با «اسحاق بن ابراهیم طاهرى»، فرماندار بغداد، روبرو شدم. وى به من گفت: یحیى! این آقا فرزند پیامبر است، اگر متوکل را در کشتن او تحریک و ترغیب نمایى بدان که خونخواه و دشمن تو، رسول خدا ۹ خواهد بود.
در پاسخ گفتم: به خدا قسم، تا به حال جز نیکى و خوبى چیز دیگرى از او ندیدهام که به چنین کارى دست بزنم.
(آنگاه به سوى سامراء حرکت کردم) و پس از ورود به شهر سامراء جریان را براى «وصیف ترکى» (۲۲) نقل کردم، او نیز به من گفت: اگر یک مو از سر او کم شود، مسئول آن تو خواهى بود! از سخنان اسحاق بن ابراهیم و وصیف ترکى تعجب کردم و پس از ورود به دربار و دیدار با متوکل، گزارش سفر را به اطلاع او رساندم، دیدم متوکل نیز براى او احترام قائل است (۲۳).
ورود امام به سامراء
طبق دستور «متوکل» روز ورود به سامراء به بهانه اینکه هنوز محل اقامت امام آمده نیست! حضرت را در محل پستى که به «خان الصعالیک» (کاروانسراى گدایان و مستمندان) معروف بود، وارد کردند و حضرت آن روز را در آنجا به سر برد. البته هدف از این کار تحقیر موذیانه و دیپلمات مآبانه حضرت بود!(۲۴)
روز بعد، منزلى براى سکونت امام معیّن کردند که در آنجا استقرار یافت (۲۵).
امام در این شهر ظاهراً آزاد بود ولى در حقیقت همانند یک زندانى به سر مىبرد، زیرا موقعیت محل طورى بود که امام همواره تحت نظر بود و رفت و آمدها و ملاقاتهاى حضرت توسط ماءموران خلیفه کنترل مىگردید.
«یزداد»، طبیب مسیحى و شاگرد «بختیشوع»، با اشاره به انتقال اجبارى امام به سامراء مىگفت: اگر شخصى علم غیب مىداند، تنها اوست. او را به اینجا آوردهاند تا از گرایش مردم به سوى او جلوگیرى کنند، زیرا با وجود وى حکومت خود را در خطر مىبینند(۲۶).
ترس و وحشت متوکل از نفوذ معنوى امام در میان مردم را مىتوان از انتخاب محل سکونت حضرت فهمید.
بارى متوکل با همه این مراقبتها باز هم وجود حضرت را براى حکومت خود خطرى جدى مىدانست و مىترسید یاران و پیروان امام مخفیانه با او تماس گرفته براى قیام و شورش نقشهاى طرح کنند و براى زمینه سازى جهت این کار، پول و سلاح جمع آورى کرده افرادى را آموزش دهند.
اطرافیان خلیفه هم گاهى او را از احتمال شورش امام و یارانش بر حذر مىداشتند. لذا متوکل هر چند وقت یک بار دستور مىداد خانه امام به دقت مورد بازرسى قرار گیرد، و با آنکه ماءموران هر بار با دست خالى بر مىگشتند، اما او باز نگران بود و احساس خطر مىکرد. به یک نمونه از این موارد اشاره مىکنیم:
بزم شراب درهم مىریزد!
یک بار، باز هم از امام هادى نزد متوکل سعایت کردند که در منزل او اسلحه و نوشتهها و اشیاى دیگرى است که از شیعیان او در قم به او رسیده و او عزم شورش بر ضدّ دولت را دارد. متوکل گروهى را به منزل آن حضرت فرستاد و آنان شبانه به خانه امام هجوم بردند، ولى چیزى به دست نیاوردند، آنگاه امام را در اطاقى تنها دیدند که در به روى خود بسته و جامه پشمین بر تن دارد و بر زمینى مفروش از شن و ماسه نشسته و به عبادت خدا و تلاوت قرآن مشغول است .
امام را با همان حال نزد متوکل بردند و به او گفتند: در خانهاش چیزى نیافتیم و او را روبه قبله دیدیم که قرآن مىخواند.
متوکل چون امام را دید، عظمت و هیبت امام او را فرا گرفت و بى اختیار حضرت را احترام کرد و در کنار خود نشاند و جام شرابى را که در دست داشت به آن حضرت تعارف کرد! امام سوگند یاد کرد و گفت: گوشت و خون من با چنین چیزى آمیخته نشده است، مرا معارف دار! او دست برداشت و گفت: شعرى بخوان!
امام فرمود: من شعر کم از بردارم.
گفت: باید بخوانى؟
امام اشعارى خواند که ترجمه آن چنین است:
(زمامدارن جهانخوار و مقتدر) بر قله کوهسارها شب را به روز آوردند در حالى که مردان نیرومند از آنان پاسدارى مىکردند، ولى قلهها نتوانستند آنان را (از خطر مرگ) برهانند.
آنان پس از مدتها عزت از جایگاههاى امن به زیر کشیده شدند و در گودالها (گورها) جایشان دادند؛ چه منزل و آرامگاه ناپسندى!
پس از آنکه به خاک سپرده شدند، فریاد گرى فریاد برآورد: کجاست آن دست بندها و تاجها و لباسهاى فاخر؟
کجاست آن چهرههاى در ناز و نعمت پرورش یافته که به احترامشان پردهها مىآویختند (بارگاه و پرده و دربان داشتند)؟
گور به جاى آنان پاسخ داد: اکنون کرمها بر سر خوردن آن چهرهها با هم مىستیزند!
آنان مدت درازى در دنیا خوردند و آشامیدند؛ ولى امروز آنان که خورنده همه چیز بودند، خود خوراک حشرات و کرمهاى گور شدهاند!
چه خانه هایى ساختند تا آنان را از گزند روزگار حفظ کند، ولى سرانجام پس از مدتى، این خانهها و خانوادهها را ترک گفته به خانه گور شتافتند!
چه اموال و ذخائرى انبار کردند، ولى همه آنها را ترک گفته رفتند و آنها را براى دشمنان خود واگذاشتند!
خانهها و کاخهاى آباد آنان به ویرانهها تبدیل شد و ساکنان آنها به سوى گورهاى تاریک شتافتند!(۲۷).
تاءثیر کلام امام چندان بود که متوکل به سختى گریست، چنانکه ریششتر شد. دیگر مجلسیان نیز گریستند. متوکل دستور داد بساط شراب را جمع کنند و چهار هزار درهم به امام تقدیم کرد و آن حضرت را با احترام به منزل بازگرداند!(۲۸)
امام در زندان متوکل
متوکل کینه عجیبى از امام در دل داشت و همواره در صدد آزار و اذیب آن حضرت بود و با آنکه امام در سامراء در حقیقت همانند یک زندانى به سر مىبرد، با این حال پس از احضار امام از مدینه به سامراء دستور داد مدتى حضرت را زندانى کنند.
«صقر بن ابى دلف» مىگوید: هنگامى که امام هادى – علیه السلام – را به سامراء آوردند، رفتم تا از حال او جویا شوم. «زرّافى» دربان متوکل مرا دید و دستور داد وارد شوم. وارد شدم. پرسید: براى چه کار آمدهاى؟
گفتم: خیر است.
گفت: بنشین! نشستم، ولى هراسان شدم و سخت در اندیشه فرو رفتم و با خود گفتم: اشتباه کردم (که به چنین کار خطرناکى اقدام کردم و براى دیدار امام آمدم).
«زرافى» کار مردم را انجام داد و آنها را مرخص کرد و چون خلوت شد، گفت چه کار دارى و براى چه آمدهاى؟
گفتم: براى کار خیرى.
گفت: گویا آمدهاى حال مولاى خود خبر بگیرى، گفتم: مولاى من کیست؟ مولاى من خلیفه است!
گفت: ساکت شو، مولاى تو بر حق است، نترس که من نیز بر اعتقاد تو هستم و او را امام مىدانم.
من خدا را سپاس گفتم. آنگاه گفت: آیا مىخواهى او را ببینى؟ گفتم: آرى.
گفت: قدرى بنشین تا پستچتى (نامه رسان) بیرون رود. چون وى بیرون رفت، با اشاره به من، به غلامش گفت: این را به اتاقى که آن علوى در آن زندانى است، ببر و نزد او واگذار و برگرد.
چون به خدمت امام رسیدم، حضرت را دیدم روى حصیرى نشسته و در برابرش قبر حفر شدهاى قرار دارد، سلام کردم. فرمود: بنشین! نشستم! پرسید: براى چه آمدهاى؟
عرض کردم: آمدهام از حال شما خبرى بگیرم. در این هنگام بر قبر نظر کردم و گریستم. فرمود: گریان مباش که در این گرفتارى آسیبى به من نمىرسد.
من خدا را سپاس گفتم. آنگاه از معناى حدیثى پرسیدم، امام جواب گفت، و پس از جواب، فرمود: مرا واگذار و بیرون رو که بر تو ایمن نیستم و بیم آن است که آزارى به تو برسانند (۲۹).
این حادثه از یک سو خشونت و شدت عمل متوکل را در مورد امام هادى مىرساند و از سوى دیگر بیانگر میزان نفوذ امام در میان درباریان و ماءموران ویژه خلیفه است.
متوکل در آخرین روزهاى عمرش به پیشکار خود، «سعید بن حاجب»، دستور داد امام را به قتل برساند، ولى حضرت فرمود: بیش از دو روز نمىگذرد که متوکل کشته مىشود، و همین جور هم شد! (۳۰)
جنایات و سختگیریهاى متوکل در مورد شیعیان
متوکل یکى از جنایتکارترین خلفاى عباسى بود. او در دشمن با امیر مؤمنان – علیه السلام – و خاندان و شیعیان او دلى پر کینه داشت و دوران حکومت او براى شیعیان و علویان یکى از سیاهترین دورانهابشمار مىرود. از آنجا که همه جنایات او را نمىتوان در این بحث فشرده بیان کرد، ناگزیر به برخى از جنایات او نمونه وار اشاره مىکنیم:
۱ – در حکومت او گروهى از علویان زندانى یا تحت تعقیب و متوارى شدند که از آن جمله مىتوان از «محمد بن صالح» (از نوادگان امام مجتبى – علیه السلام -) و «محمد بن جعفر» (یکى از مبلغان حسن بن زید که در طبرستان قیام کرده بود) نام برد (۳۱).
۲ – او در سال ۲۳۶ قمرى دستور داد آرامگاه سرور شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین – علیه السلام – و بناهاى اطراف آن ویران و زمین پیرامون آن کشت شود و نیز در اطراف آن پاسگاههایى بر قرار ساخت تا زا زیارت آن حضرت جلوگیرى کند. گویا هیچ یک از مسلمانان حاضر به تخریب قبر امام حسین – علیه السلام – نبوده است، زیرا او این کار را توسط شخصى بنام «دیزج» انجام داد که یهودى الاءصل بود. متوکل اعلام کرد: رفتن به زیارت حسین بن على ممنوع است و اگر کسى به زیارت او برود، مجازات خواهد شد (۳۲). او مىترسید قبر امام حسین – علیه السلام – پایگاهى بر ضد او گردد و مبارزات و شهادت آن شهید بزرگوار الهام بخش حرکت و قیام مردم در برابر ستمهاى دربار خلافت شود. اما شیعیان و دوستداران سرور شهیدان در هیچ شرائطى از زیارت آن تربت پاک باز نایستادند و زائران، انواع صدمهها و شکنجهها را تحمل مىکردند و باز به زیارت مىرفتند. پس از قتل متوکل دوباره شیعیان با همکارى علویان قبر آن حضرت را باز سازى کردند (۳۳).
خراب کردن قبر امام حسین – علیه السلام – مسلمانان را بشدت خشمگین ساخت، به طورى که مردم «بغداد» شعارهایى بر ضد متوکل بر در و دیوارها و مساجد مىنوشتند و شعراى مبارز و متعهد، با سرودن اشعارى، او را «هجو» مىکردند. از جمله آن سرودهها، شعرى است که ترجمه آن به قرار زیر است:
«به خدا قسم اگر بنى امیه، فرزند دختر پیامبرشان را به ستم کشتند، اینک کسانى که از دودمان پدر او هستند (بنى عباس) جنایتى مانند جنایت بنى امیه مرتکب شدهاند. این قبر حسین است که به جان خودم سوگند (توسط عباسیان) ویران شده است. بنى عباس متاءسفند که در قتل حسین – علیه السلام – شرکت نداشتهاند! و اینک با تجاوز به تربت حسین و ویران کردن قبر او، به جان استخوانهاى او افتادهاند!» (۳۴).
۳ – او در زمان خلافت خود بزرگانى از مردم مسلمان و معتقد به اهل بیت را به شهادت رسانید که از جمله آنان «ابن سکّیت»، یار با وفاى امام جواد و امام هادى و شاعر و ادیب نام آور شیعى، بود که متوکل به جرم دوستى على – علیه السلام – او را به قتل رسانید (۳۵) روزى متوکل با اشاره به دو فرزند خود، از وى پرسید: این دو فرزند من نزد تو محبوبترند یا «حسن» و «حسین»؟
ابن سکّیت از این سخن و مقایسه بى موردسخت برآشفت و خونش به جوش آمد و بى درنگ گفت: «به خدا سوگند «قنبر» غلام على – علیه السلام – در نظر من از تو و دو فرزندت بهتر است!»
متوکل که مست قدرت و هوا و هوس بود، فرمان داد زبان او را از پشت سر بیرون کشیدند! (۳۶)
۴ – «خطیب بغدادى» درباره شکنجه و آزار طرفداران خاندان رسالت از سوى متوکل مىنویسد: متوکل عباسى «نصر بن على جهضمى» را به علت حدیثى که درباره منقبت و فضیلت على – علیه السلام – و حضرت فاطمه – علیها السلام – و امام حسن و امام حسین – علیهما السلام – نقل کرده بود «هزار» تازیانه زد و دست از او برنداشت تا آنکه شهادت دادند او از اهل سنت است! (۳۷)
۵ – او به شعراى مزدور و خود فروختهاى همچون «مروان بن ابى الجنوب» مبالغ هنگفتى صله مىداد تا درباره مشروعیت حکومت بنى عباس و هجو بنى هاشم شعر بسرایند (۳۸).
۶ – او زمانى که به ایجاد ارتشى نوین موسوم به «شاکریه» دست زد، افرادى را از مناطقى که در بینش ضد علوى مشهور بودند، بویژه از سوریه، الجزیره، جبل، حجاز و عنبا استخدام کرد(۳۹) .
۷ – اوبه حاکم مصر دستور داد تا طالبیان را به عراق تبعید کند، حاکم مصر نیز چنین کرد. آنگاه در سال ۲۳۶ آنان را به مدینه منتقل کرد (۴۰).
۸ – او شیعیان را از دستگاه دولت اخراج مىکرد و موقعیت آنان را در اذهان عمومى خدشه دار مىساخت. به عنوان نمونه، مىتوان از برکنارى «اسحاق بن ابراهیم» یاد کرد که متوکل او را به جرم شیعه بودن از حکمرانى «سامراء» و «سیروان» در استان «جبل» برکنار کرد. افراد دیگرى نیز به همین علت موقعیتهاى خود را از دست دادند (۴۱).
متوکل با اِعمال این شیوهها، از بروز هر گونه حرکتى از ناحیه شیعیان بر ضد رژیم خود جلوگیرى کرد، لکن موفق نشد فعالیتهاى پنهانى آنان را خاتمه بخشد و چنانکه قبلاً گفتیم، گزارشهاى تاریخى، حاکى از آن است که امام هادى – علیه السلام – ارتباطهاى خود را با پیروانش در نهان ادامه مىداد.
فشارهاى اقتصادى بر شیعیان
متوکل به منظور تضعیف جبهه تشیع و نابود ساختن نیروهاى مبارز شیعه، آنان را شدیداً در فشار اقتصادى قرار داده بود، به طورى که تا این حد فشار اقتصادى بر شیعیان تا آن تاریخ بى سابقه بود.
البته مىدانیم که شیعه پس از رحلت پیامبر، همواره از نظر اقتصادى در فشار و مضیقه قرار داشت. در این زمینه، علاوه بر گرفتن «فدک» از فاطمه زهرا – سلام الله علیها که انگیزه سیاسى داشت و هدف از آن تضعیف بنیه اقتصادى جناح امیر مؤمنان – علیه السلام – و بنى هاشم بود، نمونههاى فراوانى در تاریخ اسلام به چشم مىخورد که یکى از آنهاروش معاویه با شیعیان، بویژه بنى هاشم، بود. یکى از تاکتیکهایى که معاویه به منظور اخذ بیعت از حسین بن على – علیه السلام – براى ولیعهدى یزید به آن متوسل شد، خوددارى وى از پرداخت هرگونه عطیه به بنى هاشم از بیت المال در جریان سفر به مدینه بود تا بدین وسیله امام را زیر فشار گذاشته وادار به بیعت کند (۴۲).
نمونه دیگر، فشار اقتصادى «ابو جعفر منصور دوانیقى» (دومین خلیفه عباسى) بود. منصور برنامه سیاه تحمیل گرسنگى و فلج سازى اقتصادى را در سطح وسیع و گستردهاى به اجرا مىگذاشت و هدف او این بود که مردم، نیازمند و گرسنه و متکى به او باشند و در نتیجه همیشه در فکر سیر کردن شکم خود بوده مجال اندیشه در مسائل بزرگ اجتماعى را نداشته باشند. او روزى در حضور جمعى از خواص درباریان خویش با لحن زنندهاى انگیزه خود را از گرسنه نگهداشتن مردم چنین بیان کرد: عربهاى بادیه نشین در ضرب المثل خود، خوب گفتهاند که: «سگ خود را گرسنه نگهدار تا به طمع نان دنبال تو بیاید»(۴۳)! این سخن ضمناً مىرساند که امت اسلام در چشم بنى عباس، تا چه حد بى ارزش بودهاند؟!.
در این فشار اقتصادى سهم شیعیان و علویان بیش از همه بود زیرا آنان همیشه پیشگام و پیشاهنگ مبارزه با خلفاى ستمگر بودند.
دوران خلافت هارون نیز از این برنامه کلى مستثنا نبود، زیرا او با قبضه بیت المال مسلمانان و صرف آن در راه هوسرانیها و بوالهوسیها و تجمل پرستیهاى خود و اطرافیانش، شیعیان را از حقوق مشروع خود محروم کرده بود و از این راه نیروهاى آنان را تضعیف مىکرد. بنابراین شیعیان با این گونه فشارها آشنا بودند، اما چنانکه اشاره شد فشار اقتصادى زمان متوکل ابعاد گستردهتر و وحشتناکترى داشت که ذیلاً برخى از آنها را یاد آورى مىکنیم:
۱ – او از نظر اقتصادى به قدرى بر شیعیان سخت گرفت که مىگویند: در آن زمان گروهى از بانوان علوى در مدینه حتى یک دست لباس درست نداشتند که در آن نماز بگزارند و فقط یک پیراهن مندرس بر ایشان مانده بود که به هنگام نماز به نوبت از آن استفاده مىکردند و نیز با چرخ ریسى روزگار مىگذراندند، و پیوسته در چنین سختى و تنگدستى بودند تا متوکل به هلاکت رسید (۴۴).
۲ – متوکل «عمر بن فرج رُخّجى» را فرمانرواى مکه و مدینه ساخت، و او مردمان را از نیکى و احسان به آل ابى طالب بار مىداشت و سخت دنبال این کار بود؛ چنانکه مردم از بیم جان، دست از رعایت و حمایت علویان برداشتند و زندگى بر خاندان امیر مؤمنان – علیه السلام – سخت شد» (۴۵).
۳ – متوکل دارایى علویان را که ملک «فدک» بود مصادره کرد (۴۶). نقل شده است که درآمد فدک در آن زمان بالغ بر ۲۴۰۰۰ دینار بوده است. متوکل فدک را به «عبدالله بن عمر بازیار» که از هواداران او بود، عطار کرد (۴۷).
۴ – او به حاکم خود در مصر دستور داد با علویان بر اساس قواعد زیر برخورد کند:
الف – به هیچ یک از علویان هیچ گونه ملکى داده نشود، نیز اجازه اسب سوارى و حرکت از «فسطاط» به شهرهاى دیگر داده نشود.
ب – به هیچ یک از علویان جواز داشتن بیش از یک برده داده نشود.
ج – چنانچه دعوائى مابین یک علوى و غیر علوى صورت گرفت، قاضى نخست به سخن غیر علوى گوش فرا دهد و پس از آن بدون گفتگو با علوى آن را بپذیرد! (۴۸)
کاخها و بزمهاى پر تجمل
در کنار این فشارها و محدودیتهاى جانکاه نسبت به شیعیان، متوکل در تاراج بیت المال و بناى کاخهاى با شکوه وراه اندازى تشریفات پرخرج بیداد مىکرد .
او کاخهاى متعددى بنا کرد و اموال هنگفتى هزینه آنها نمود. از جمله، کاخهایى بنامهاى: شاه، عروس، شبداز، بدیع، غریب و برج بنا کرد و یک میلیون و هفتصد هزار دینار فقط هزینه ساختن کاخ اخیر کرد!(۴۹). نیز قصر دیگرى ساخت که به قصر «بُرکُواء» شهرت یافت. ساختمان این قصر که از بهترین و بزرگترین قصرهاى وى بود، بیست میلیون درهم هزینه برداشت!(۵۰) قصرهاى دیگرى نیز بنامهاى:جعفرى، ملیح، غرو، مختار، حیر براى خوشگذرانى بنا کرده بود که هر کدام هزاران میلیون درهم خرج برداشته و مورخان بتفصیل از آنها یاد کردهاند(۵۱) .
متوکل تصمیم گرفت پسرش «عبدالله معتزّ» را ختنه کند و براى این منظور تشریفات بسیار پرخرج و سرسام آورى به راه انداخت که مورخان بتفصیل نوشتهاند و ما به گوشه هایى از آن اشاره مىکنیم:
فرشى را که طول آن یکصد ذراع و عرض آن نیز پنجاه ذراع بود، براى تالار قصر که داراى همین ابعاد بود، تهیه کردند و براى پذیرایى از مدعوین چهار هزار صندلى از طلا و مرصع به جواهر در تالار قصر چیدند!
به فرمان متوکل بیست میلیون درهم که براى نثار آماده شده بود، بر سر زنان و خدام و حاشیه نشینان نثار کردند! و یک میلیون درهم که روى آنها عنوان جشن و مراسم ختنه کنان حک شده بود، بر سر آرایشگر و ختنه کننده و غلامان و پیشکاران مخصوص نثار گردید!
آن روز از ختنه کننده معتزّ پرسیدند که تا موقع صرف غذا، چه مبلغى عائد تو شده؟ گفت: هشتاد و چند هزار دینار غیر از اشیاى زرین و انگشترى و جواهر! وقتى که صورت مخارج جشن «ختنه کنان» به متوکل تسلیم شد… بالغ بر هشتاد و شش میلیون درهم شده بود!!(۵۲)
اینها گوشه هایى از خوشگذرانیها و ولخرجیهاى متوکل از محل بیت المال بود، و گرنه شرح بزمها و عیاشیهاى او در این بحث فشرده نمىگنجد. تنها اینجا اضافه مىکنیم که «سیوطى» مىنویسد: او چهار هزار کنیز در کاخ خود داشت که از همه آنها کام جسته بود!(۵۳) «مسعودى»، مورخ نامدار، مىگوید: در هیچ زمان و هیچ عصرى مانند دوران حکومت متوکل، پول خرج نمىشد!(۵۴)
یک سند تاریخى
«ابوبکر خوارزمى»، نویسنده بزرگ عصر آل بویه (متوفى ۳۸۳ یا ۳۹۳)، طى نامهاى که در آن، سختگیریهاى عباسیان نسبت به شیعیان و مظلومیت سادات و شیعیان را شرح مىدهد، انگشت روى جنایتهاى متوکل مىگذارد و از این جشن ننگین نیز یاد مىکند .
پیشوایى از پیشوایان هدایت و سیدى از سادات خاندان نبوت از دنیا مىرود، کسى جنازه او را تشییع نمىکند و قبر او گچکارى نمىشود، اما چون دلقک و مسخرهاى و بازیگرى از آل عباس بمیرد تمام عدول (عدول دار القضاء) و قاضیان در تشییع جنازه او حاضر مىشوند و قائدان و والیان براى او مجلس عزادارى بپا مىدارند! دهریان و سوفسطائیان از شرّ ایشان (آل عباس) در امانند، لیکن آنها هرکس را شیعه بدانند به قتل مىرسانند. هر کس نام پسرش را «على» بگذارد، خونش را مىریزند. شاعر شیعه چون در مناقب وصى و معجزات نبى شعر بگوید، زبانش را مىبرند و دیوانش را پاره مىکنند. هارون، پسر خیزران (مقصود واثق خلیفه است) و جعفر متوکل در صورتى به کسى عطا مىکردند و بخشش مىنمودند که به آل ابى طالب دشنام گوید، مانند عبدالله بن مُصعَب زبیرى و وهب بن وهب بُحتُرى و مروان بن ابى حَفصَه اموى و عبد الملک بن قُرَیْب اصمعى و بکّار بن عبدالله زبیرى. مدت هزار ماه در منبرها به امیرالمؤمنین ناسزا گفتند (مقصود مدت حکومت بنى امیه است) اما در وصایت او شک به خود راه ندادیم .
علویان را از یک وعده خوراک منع مىکنند، در حالى که خراج مصر و اهواز و صدقات حرمین شریفین و حجاز به مصرف (خُنیاگرانى از قبیل) ابن ابى مریم مدنى و ابراهیم موصلى وابن جامع سهمى و زَلْزَلْ ضارب و بَرْصُوما زامر (سرنا زن، نى زن) مىرسد. متوکل عباسى دوازده هزار کنیز داشت! اما سیدى از سادات اهل بیت، فقط یک کنیز (خدمتکار) زنگى یا سندى دارا بود. اموال خالص و پاکیزه خراج، به دلقکها و مهمانیهاى مربوط به ختنه اطفال، به سگبازان و بوزینه داران، به مخارق و علویه خنیاگر و به زرزر و عمرو بن بانه بازیگر، منحصر شده است! یک وعده خوراک و یک جرعه آب را از اولاد فاطمه – علیها السلام – دریغ مىدارند. قومى که خمس بر آنان حلال و صدقه حرام است و گرامى داشتن و دوستى نسبت به ایشان واجب است، از فقر، مُشرِف به هلاک هستند، یکى شمشیر خود را گرو مىگذارد و دیگرى جامهاش را مىفروشد. آنان گناهى ندارند جز اینکه جدشان نبى و پدرشان وصى و مادرشان فاطمه و مادر مادرشان خدیجه و مذهبشان ایمان به خدا و راهنمایشان قرآن است. من چه بگویم درباره قومى که تربت و قبر امام حسین – علیه السلام – را شخم زدند و در محل آن زراعت کردند و زائران قبرش را به شهرها تبعید نمودند…(۵۵)
قتل متوکل و خلافت منتصر
سرانجام متوکل، شبى که در بزم شراب در کاخ حکومت به مستى فرو رفته بود، با نقشه قبلى فرزندش «منتصر» و با همکارى ترکان، همراه وزیرش «فتح بن خاقان» کشته شد (شوال ۲۴۷) و منتصر به خلافت رسید(۵۶).
ماجراى قتل متوکل بدین ترتیب بود که وى ندیمى داشت بنام «عباده مخنّث». عباده در مجلس متوکل متکّایى روى شکم خود زیر لباسش مىبست و سر خود را که موهایش ریخته بود، برهنه مىکرد و در برابر متوکل به رقص مىپرداخت و آوازه خوانان همصدا چنین مىخواندند: «این مرد طاسِ شکم گنده آمده تا خلیفه مسلمانان شود» و مقصودشان از این جمله «على» – علیه السلام – بود. متوکل نیز شراب مىخورد و خنده مستانه سر مىداد. در یکى از روزها که عباده طبق معمول به همین کیفیت مسخرگى مىکرد، منتصر در مجلس حاضر بود. وى از دیدن این منظره ناراحت شد و با اشاره، عباده را تهدید کرد.
عباده از ترس ساکت شد. متوکل پرسید: چه شده؟ عباده برخاست و علت را بیان کرد. در این هنگام منتصر بپا خاست و گفت: اى امیر المؤمنین! آن کسى که این شخص اداى او را در مىآورد و مردم مىخندند، پسر عموى تو و بزرگ خاندان تو است و مایه افتخار تو محسوب مىشود. اگر خود مىخواهى گوشت او را بخورى بخور، ولى اجازه نده این سگ و امثال او از آن بخورند. متوکل با تمسخر، به آوازه خوانان دستور داد که همصدا این شعر را بخوانند:
غار الفتى لابن عمّه راءس الفتى فى حِرِ امّه این جوان به خاطر پسر عمویش به غیرت در آمد.
سر این جوان در… مادرش باد!(۵۷)
به دنبال این قضیه بود که منتصر با نقشه قبلى با همکارى ترکان پدر را به قتل رساند.
منتصر برخلاف پدر، دوستى با على و خاندان او را آشکار ساخت و به مردم دستور داد به زیارت حسین بن على – علیه السلام – بروند و به علویان که در زمان پدرش در بیم و وحشت به سر مىبردند، ایمنى داد(۵۸).
از این گذشته، سه اقدام بزرگ را به مورد اجرا گذاشت:
۱ – فدک را به علویان پس داد.
۲ – موقوفات علویان را به آنان مسترد کرد.
۳ – والى مدینه بنام «صالح بن على» را که با بنى هاشم بدرفتارى مىکرد، بر کنار کرد و به جاى او «على بن الحسین» را به این سمت منصوب کرد و توصیه نمود که از نیکى و خدمت به بنى هاشم دریغ نورزد(۵۹).
ولى از آنجا که دوران خلافت منتصر کوتاه بود، پس از وى باز اختناق و فشار از سر گرفته شد.
امام هادى، رویاروى فقیهان دربارى
با آنکه سیاست خلفاى عباسى این بود که توجه مردم را به فقهاى دربارى جلب کنند و آراء و فتاواى آنان را به رسمیت بشناسند، اما در مدت اقامت امام هادى در سامراء چندین بار در میان فقهاى وابسته به دربار اختلاف فتوا به وجود آمد و ناگزیر براى حل مشکل به امام مراجعه کردند و امام با دانش امامت و استدلال روشن، چنان مسئله را شکافت که فقها در برابر آن ناگزیر به تحسین شدند.
اینک دو نمونه از این گونه موارد را ذیلاً از نظر مىگذرانیم:
۱ – کیفر مسیحى زناکار
روزى یک نفر مسیحى را که با زن مسلمانى زنا کرده بود، نزد متوکل آوردند. متوکل خواست در مورد او حد شرعى اجرا شود، در این هنگام مسیحى اسلام آورد. «یحیى بن اکثم» قاضى القضات گفت: اسلام آوردن او، کفر و عملش را از میان برده و نباید حدّ در مورد او اجرا شود. برخى ار فقها گفتند باید سه بار در مورد او حد جارى شود. برخى دیگر به گونهاى دیگر فتوا دادند. وجود اختلاف آراء و فتاوا، متوکل را مجبور ساخت تا از امام هادى – علیه السلام – استفتا کند. مسئله را در محضر امام مطرح کردند. امام پاسخ داد: «آنقدر باید شلاق بخورد تا بمیرد».
فتواى امام با مخالفت شدید «یحیى بن اکثم» و سایر فقها روبرو گردید و گفتند: این فتوا در هیچ آیه و روایتى وجود ندارد و از متوکل خواستند که نامهاى به امام نوشته مدرک این فتوا را بپرسد. متوکل موضوع را به امام نوشت. امام در پاسخ پس از بسم الله نوشت: «فَلَمّا رَاءوْا بَاءسَنا آمَنّا بِاللهِ وَحْدَهُ وَ کَفَرْنا بِما کُنّا بِهِ مُشْرَکِینَ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ ایْمانُهُمْ لَمّا رَاءوا بَاءسَنا سُنّه اللهِ الّتِى قِدْ خَلَتْ فِىْ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبطَلُونَ»(۶۰).
«هنگامى که قهر و قدرت ما را دیدند، گفتند: به خداى یگانه ایمان آوردیم و به بتها و عناصرى که آنها را شریک خدا قرار داده بودیم، کافر شدیم، ولى ایمانشان به هنگام دیدن قهر و قدرت ما، سودى ندارد. این سنت و حکم الهى است که در میان بندگان وى جارى است و پیروان باطل در چنین شرائطى زیانکار شدند.»
متوکل، پاسخ مستدل امام را پذیرفت و دستور داد حد زناکار طبق فتواى امام اجرا شود(۶۱).
امام با ذکر این آیه شریفه، به آنان فهماند: همان طور که ایمان مشرکان، عذاب خدا را از آنها باز نداشت، اسلام آوردن این مسیحى نیز حد را ساقط نمىکند.
۲ – نذر متوکل
روزى متوکل بیمار شد و نذر کرد که اگر شفا یابد، تعداد «کثیرى» دینار (= سکه زر) در راه خدا صدقه بدهد. هنگامى که بهبود یافت، فقها را گرد آورد و پرسید چند دینار باید صدقه بدهم که «کثیر» محسوب شود؟ فقها در این باره فتاواى مختلف دادند متوکل ناگزیر مسئله را از امام هادى سؤال کرد. امام پاسخ داد که باید هشتاد و سه دینار بپردازى. فقها از این فتوا تعجب کردند و به متوکل گفتند از او بپرسید این فتوا را بر اساس چه مدرکى داده است؟
متوکل موضوع را با امام مطرح کرد. حضرت فرمود: خداوند در قرآن مىفرماید: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللهُ فِىْ مَواطِنَ کَثِیرَه»(۶۲): «خداوند شما (مسلمانان) را در موارد «کثیر» یارى کرده است»، و همه خاندان ما روایت کردهاند که جنگها و سریّههاى زمان پیامبر(ص) اسلام هشتاد و سه جنگ است.(۶۳)
امام هادى و مکتبهاى کلامى
در عصر امام هادى – علیه السلام – مکاتب عقیدتى متعددى همچون «معتزله» و «اشاعره» رواج یافته و آراء و نظریات کلامى فراوانى در جامعه اسلامى پدید آمده بود و بازار مباحثى همچون جبر، تفویض، امکان یا عدم امکان رؤیت خدا، جسمیت خدا، و امثال اینها بسیار داغ بود، از اینرو گاه امام در برابر سؤالهایى قرار مىگرفت که پیدا بود از این گونه آراء و نظریات سرچشمه گرفته است. نفوذ آراء و نظریات باطل از این راه در محافل شیعه، ضرورت هدایت و رهبرى فکرى شیعیان را از سوى امام شدت مىبخشید، از اینرو پیشواى دهم طى مناظرات و مکاتبات خود، بیپایگى مکاتب و آراء و نظریات باطل همچون جبرگرائى و جسمیت خدا و… را با استدلالهاى روشن و قاطع اثبات مىنمود و مکتب اصیل اسلام را پیراسته از هر گونه تحریف و تفکر باطل، به جامعه عرضه مىکرد، و این یکى از جلوههاى عظمت علمى آن بزرگوار بود(۶۴)
مطالعه و برسى حیات علمى امام نشان مىدهد که اکثر مناظرات امام هادى – علیه السلام ‘ پیرامون این گونه موضوعات کلامى بوده و روایات متعددى از آن حضرت در این زمینه نقل شده است که برترى مبانى اعتقادى شیعه را بروشنى ثابت مىکند. به عنوان نمونه مىتوان از نامه مفصل امام یاد کرد که در پاسخ سؤال مردم اهواز درباره موضوع «جبر» و «تفویض» نگاشته و طى آن با بیان روشن و استلال قاطع، نظریه درست را که نه جبر است و نه تفویض، اثبات کرده است(۶۵).
ولى چون این بحثها از موضوع این کتاب که بیشتر جنبه تاریخى دارد، خارج است، از توضیح و تفصیل آن صرفنظر مىکنیم، و طالبین را به کتاب مربوطه ارجاع مىدهیم.
مبارزه با غُلات
از جمله گروههاى باطل و منحرفى که در دوران امامت امام هادى – علیه السلام – فعال بودند، گروه غلات را باید نام برد که افکار و عقاید پوچ و منحط و بى اساسى داشتند و خود را شیعه وانمود مىکردند. آنان درباره امام غُلّو نموده براى او مقام اوهیّت قائل مىشدند و گاهى نیز خود را منصوب از طرف امام قلمداد مىکردند و بدین وسیله موجبات بدنامى شیعیان را در میان فرقههاى دیگر فراهم مىکردند. امام هادى از این گروه اظهار تبرى نموده با آنان مبارزه مىکرد و تلاش مىنمود که با طرد آنان، اجازه ندهد لکه ننگى بر دامن تشیع بنشیند.
شاید بتوان گفت: علت پیدایش اعتقاد آنان به الوهیت امام، و سایر عقاید پوچ و بى اساس، امور زیر بوده است:
الف – کرامتها، آگاهى غیبى و دیگر امور خارق العادهاى که از امام مشاهده مىشد و این گروه که قادر به توجیه و تحلیل صحیح و پخته این گونه مسائل نبودند، آنها را دستاویز خرافات و بدعتها و حرکتهاى ضد اسلامى قرار مىدادند.
ب – این گروه منحرف مىخواسند قیود و حدود و ضوابط اسلامى را زیر پا گذاشته طبق میلها و هوسهاى خود رفتار کنند، از اینرو تمام محرمات اسلامى را حلال مىشمردند.
ج – چشم طمع به اموال مردم دوخته بودند و مىخواستند وجوهى را که شیعیان به ائمه مىپداختند به چنگ آورند.
در هر حال غلات گروه خطرناک و گمراه کنندهاى بودند که سران آنان افرادى همچون اشخاص زیر بودند:
۱ – على بن حَسَکَه قمى.
۲ – قاسم یقطینى.
۳ – حسن بن محمد بن باباى قمى.
۴ – محمد بن نُصیر فهرى.
۵- فارس بن حاتم.
به عنوان نمونه، عقیده على بن حسکه بدین قرار بود:
الف – امام هادى – علیه السلام – خدا و خالق و مدبر جهان هستى است!
ب – ابن حسکه نبّى و فرستاده از جانب امام براى هدایت مردم است!
ج – هیچ کدام از فرائض اسلامى از قبیل زکات، حجّ، روزه و… واجب نیست!
محمد بن نصیر فهرى نیز مىگفت:
الف – امام هادى – علیه السلام – خالق و پرورگار جهان است!
ب – ازدواج با محارم از قبیل مادر، دختر، وخواهر، جایز است!
ج – لواط جایز، و یکى از راههاى اعمال شهوت است که خداوند آن را حرام نکرده است!
د – ارواح مردگان در کالبد آیندگان حلول مىکند (تناسخ)!
امام دهم طى نامهها و پاسخهایى که به سؤالات شیعیان در این باره مىداد، این گروه را منحرف و کافر معرفى مىکرد و به شیعیان توصیه مىنمود که از آنان دورى جویند.
امام در پاسخ یکى از شیعیان درباره «ابن حسکه» و عقاید باطل او، چنین نوشت:
«ابن حسکه – که لعنت خدا بر او باد ‘ دروغ گفته است، من او را از دوستان و پیروان خود نمىدانم، او را چه شده است؟ خدا لعنتش کند! سوگند به خدا، پروردگار، محمد۹ و پیامبران پیش از او را جز به آیین یکتا پرستى و امر به نماز و زکات و حج و ولایت نفرستاده و محمد۹ جز به سوى خداى یکتاى بى همتا دعوت نکرده است. ما جانشینان او نیز بندگان خداییم و به او شرک نمىورزیم. اگر او را اطاعت کنیم مشمول رحمت او خواهیم بود و چنانچه از فرمانش سرپیچى نماییم، گرفتار کیفرش خواهیم شد. ما بر خدا حجتى نداریم، بلکه خدا است که بر ما و بر تمامى آفریده هایش حجت دارد.
من از کسى که چنین سخنانى مىگوید، بیزارى مىجویم و از چنین گفتارى به خدا پناه مىبرم، شما نیز از آنان دورى گزینید و آنان را در فشار و سختى قرار دهید و چنانچه به یکى از آنها دسترسى پیدا کردید، سرش را با سنگ بشکنید(۶۶).
امام ضمن نامهاى به «عبیدى» از فهرى و ابن باباى قمى نیز بیزارى چسته در باره آن دو چنین نوشت:
من از فهرى (محمد بن نصیر) و حسن بن محمد بن باباى قمى بیزارى مىجویم و تو و تمام شیعیان را از فتنه او بر حذر مىدارم و آنان را لعن مىکنم. این دو تن، مال مردم را بنام ما مىخورند و فتنهانگیز و مزاحم هستند. خداوند آنان را عذاب کند و گرفتار فتنه سازد.
«ابن بابا» گمان برده که من او را به نبوت برانگیختهام و او «باب» من است! خداوند او را لعنت کند! شیطان بر او مسلط شده و او را گمراه ساخته است. اگر توانستى سر او را با سنگ بشکن! او مرا آزار داده است، خداوند در دنیا و آخرت او را معذب سازد(۶۷).
«فارس بن حاتم» نیز که گفتیم یکى از رهبران غُلات بود، از طرف امام مورد لعن و تکذیب قرار گرفت، و در اختلافى که بین او و «على بن جعفر»(۶۸) پیش آمده بود، على را مورد تاءیید قرار داد. انحرافها و بدعتها و گمارهسازیهاى فارس به قدرى زیاد بود که امام دستور قتل او را صادر نمود و بهشت را براى قاتل او تضمین کرد و نوشت:
«فارس» به اسم من دست به کارهایى مىزند و مردم را فریب مىدهد و آنان را به بدعت در دین فرا مىخواند. خون او براى هر کس که او را بکشد، هدر است.
کیست که با کشتن او مرا راحت کند؟ من در مقابل، بهشت را براى او تضمین مىکنم.
یکى از یاران امام بنام «جنید» فرمان آن حضرت را درباره او اجرا کرد و با قتل او جامعه اسلامى را از شرّ او راحت کرد(۶۹).
فتنه خلق قرآن
یکى از مهمترین و داغترین جریانهاى فکرى و عقیدتى در دوران امام هادى – علیه السلام – جنجال و کشمکش شدید بر سر مخلوق بودن یا مخلوق نبودن قرآن بود.
گروه «معتزله» که عقل گراى افراطى بودند و در مسائل عقیدتى کند و کاو عقلى بیش از حدى مىکردند، مسئله «مخلوق» و «حادث» بودن قرآن را در ارتباط با صفات خدا مطرح کردند و با «قدیم» بودن قرآن که گروه «اشاعره» و اهل حدیث از آن جانبدارى مىکردند، به مخالفت برخاستند و درگیرى بین طرفداران این دو بینش اعتقادى رخ داد.
به گفته اهل تحقیق، بحث پیرامون مخلوق بودن قرآن، از اواخر حکومت بنى امیه آغاز گردید (اوائل قرن دوم هجرى) و نخستین کسى که این بحث را در محافل اسلامى مطرح کرد، «جَعْد بن درهم»، معلم «مروان بن محمد» آخرین خلیفه اموى، بود. او این فکر را از «ابان بن سمعان»، و «ابان» نیز از «طالوت بن اعصم» یهودى فرا گرفته بود.
«جَعْد» پس از طرح این بحث مورد تعقیب قرار گرفت و به کوفه فرار کرد و در آنجا این نظریه را به «جَهْم بن صفوان ترمذى» منتقل کرد(۷۰).
برخى بر این باورند که اعتقاد به قدیم بودن قرآن از مسیحیت به جامعه اسلامى نفوذ کرده بود، زیرا آنان «مسیح» را «کلمه الله» مىدانستند و در نتیجه، کلام خدا – که از خداست – از نظر آنان «قدیم» شناخته مىشد.
مؤید این نظریه این است که ماءمون در بخشنامهاى که در این مورد به «اسحاق بن ابراهیم» حاکم بغداد نوشت، «اشاعره» را متهم کرد که در مورد قرآن، همچون سخنان مسیحیان در مورد حضرت عیسى، سخن مىگویند.
در هر حال در زمان خلافت «هارون»، «بِشْر مَریسى»، که گفته مىشود یهودى تبار بوده، این بحث را دنبال کرد و مدت چهل سال به ترویج فکر مخلوق بودن قرآن پرداخت و چون روزى شنید که هارون سخنان او را شنیده و وى را غیاباً به مرگ تهدید کرده است، متوارى شد.
این بحث همچنان بین دو گروه مطرح بود تا آنکه «ماءمون» به آن دامن زد و آتش اختلاف را شعله ورتر کرد. او که فردى دانشمند و مطلع، آشنا به فلسفه و فقه و ادبیات عرب، و اهل بحث و مناظره و دقت علمى بود، از همان زمان جوانى به اعتزال گرایش داشت و از «مخلوق» بودن قرآن جانبدارى مىکرد. فقها و اهل حدیث مىترسیدند مبادا وى خلیفه شود و این عقیده را ترویج کند، به حدى که «فُضیل بن عیاض» علناً مىگفت: «من از خدا براى هارون طول عمر مىخواهم تا از شر خلافت ماءمون راحت باشم»! (۷۱)
حدس آنان درست بود. ماءمون پس از رسیدن به قدرت، رسماً از «معتزله» و در نتیجه از نظریه مخلوق بودن قرآن طرفدارى کرد و آن را عقیده رسمى دولت اعلام نمود و قدرت دولت را جهت سرکوبى مخالفان این نظریه به کار گرفت. و چون مخالفان که در آن زمان اهل سنت نامیده مىشدند، مقاومت نشان دادند، بحران به اوج خود رسید و جریان از حد بحث علمى و مذهبى خارج شد و به یک بحث جنجالى و حادّ عقیدتى – سیاسى تبدیل گردید و صحبت روز شد و همه جا حتى در میان عوام با حرارت مطرح گشت.
ماءمون در سال ۲۱۸ قمرى فرمانى خطاب به «اسحاق بن ابراهیم»، حاکم بغداد، صادر کرد که باید تمام قضات و شهود و محدثان و مقامات دولتى مورد آزمایش قرار گیرند، هر کس معتقد به خلق قرآن باشد، در کار خود ابقا شود و گرنه از کار بر کنار گردد (۷۲). این کار که در واقع نوعى تفتیش عقاید بود، در تاریخ، به عنوان «مِحنَهالْقُرْآن» (۷۳) مشهور شده است.
کسى که ماءمون – و پس از او معتصم و واثق عباسى – را به این کار تشویق مىکرد، «ابن ابى دُؤاد»، قاضى مشهور دربار عباسى بود که پس از برکنارى «یحیى بن اکثم» قاضى القضات شده بود. او که از شهرت و آوازه بلند علمى برخوردار بود و در بذل و بخشش و میزان نفوذ و قدرت در دربار عباسى با برامکه مقایسه مىشد، در «مِحنَهُ القُرْآن» نقش مهمى داشت و از این رو برخى تصور کردهاند که بنیانگذار این نظریه او بوده است (که دیدیم چنین نیست).
در هر حال سختگیرى دولت عباسى به جایى رسید که مخالفان مورد شکنجه و آزار قرار گرفتند و زندانهاپر از آنان گردید. «احمد بن حنبل» که در دفاع از عقیده خویش پافشارى مىکرد، تازیانه خورد!(۷۴) و در زمان حکومت «واثق»، «احمد بن نصر خزاعى» به قتل رسید و «یوسف بن یحیى بُرَیطى»، شاگرد شافعى، مورد شکنجه قرار گرفت و در زندان مصر در گذشت. «یعقوبى» در این باره داستان عجیبى نقل مىکند. وى مىنویسد:
«امپراتور روم به واثق خلیفه عباسى نامه نوشت و به او خبر داد که اسیران بسیارى از مسلمانان در اختیار دارد، اگر خلیفه در مقابل آنها فدیه (سربها) دهد، او حاضر است اسیران مسلمان را آزاد کند. واثق این پیشنهاد را پذیرفت و نمایندگانى به مرز فرستاد. نمایندگان خلیفه اسیران را که تحویل مىگرفتند و عقیده آنان را در باره مخلوق بودن قرآن مىپرسیدند، و تنها کسانى را که به این سؤال جواب مثبت مىدادند، مىپذیرفتند و لباس و پول در اختیارشان قرار مىدادند!»(۷۵).
این سختگیریها سبب نفرت مردم از معتزله گردید، لذا وقتى که «متوکل عباسى» به خلافت رسید، جانب اهل حدیث را گرفت و به «محنه القرآن» خاتمه داد. ولى این بحث فوراً از رونق نیفتاد و تا مدتها در جامعه اسلامى مطرح بود (۷۶).
موضع امام هادى (ع)
امامان معصوم که رهبرى اندیشه اصیل اسلامى را به عهده داشتند، سکوت در برابر چنین بحث و جدال فکرى را ناروا شمرده، خطّ بطلان بر فکر انحرافى کشیده، اندیشه درست را مشخص مىکردند و با تبیین موضع اصولى و هدایتگرانه خود، مسلمانان را از وارد شدن در چنین بحث و جدال بیهودهاى بر حذر مىداشتند.
«ریّان بن صلت» به محضر امام رضا – علیه السلام – عرض کرد: نظر شما درباره قرآن چیست؟ فرمود: قرآن کلام خداست، همین! در این باره بیش از این بحث نکنید که گمراه مىشوید.
سخنى که در این زمینه از امام هادى – علیه السلام – نقل شده نسبتاً گسترده و روشن است، امام در پاسخ یکى از شیعیان «بغداد» چنین نوشت (۷۷):
بسم الله الرحمن الرحیم. خداوند ما و تو را از دچار شدن به این فتنه حفظ کند که در این صورت بزرگترین نعمت را بر ما ارزانى داشته است، وگرنه هلاکت و گمراهى است. به نظر ما بحث و جدال درباره قرآن (که مخلوق است یا قدیم؟) بدعتى است که سؤال کننده و جواب دهنده در آن شریکند، زیرا پرسش کننده دنبال چیزى است که سزاوار او نیست وپاسخ دهنده نیز براى موضعى بى جهت خود را به زحمت و مشقت مىافکند که در توان او نمىباشد.
خالق، جز خدا نیست و بجز او همه مخلوقند، قرآن نیز کلام خداست، از پیش خود اسمى براى آن قرار مده که از گمراهان خواهى گشت. خداوند ما و تو را از مصادیق سخن خود قرار دهد که مىفرماید: (متقیان) کسانى هستند که در نهان از خداى خویش مىترسند و از روز جزا بیمناکند(۷۸).
این موضعگیرى امامان باعث شد که شیعیان از این درگیریها بدور باشند و گرفتار بدعت و گمراهى نشوند.
شاگردان مکتب امام هادى (ع)
گرچه – به تفصیلى که گفتیم – عصر زندگى امام هادى عصر اختناق و استبداد بود امام، براى فعالیت فرهنگى در سطح گسترده آزادى عمل نداشت و از این نظر فضاى جامعه با عصر امام باقر – علیه السلام – بویژه عصر امام صادق – علیه السلام – تفاوت فراوان داشت ؛ اما آن حضرت در همان شرائط نامساعد، علاوه بر فعالیتهاى فرهنگى از طریق مناظرات، مکاتبات، پاسخگویى به سؤالها و شبهات، و تبیین بینش درست در برابر مکاتب کلامى منحرف، راویان و محدثان و بزرگانى از شیعه را تربیت کرد و علوم و معارف اسلامى را به آنان آموزش داد و آنان این میراث بزرگ فرهنگى را به نسلهاى بعدى منتقل کردند.
شیخ طوسى، دانشمند نامدار اسلام، تعداد شاگردان آن حضرت در زمینههاى مختلف علوم اسلامى را ۱۸۵ نفر مىداند (۷۹).
در میان این گروه، چهرههاى درخشان علمى و معنوى و شخصیتهاى برجستهاى مانند: فضل بن شاذان، حسین بن سعید اهوازى، ایوب بن نوح، ابوعلى (حسن بن راشد) حسن بن على ناصر کبیر، عبدالعظیم حسنى (مدفون در شهر رى) و عثمان بن سعید اهوازى به چشم مىخورند که برخى از آنان داراى آثار و تاءلیفات ارزشمند در زمینههاى مختلف علوم اسلامى هستند و آثار و خدمات علمى و فرهنگى آنان در کتابهاى رجال بیان شده است.
شهادت امام
امام هادى – علیه السلام – با آنکه در سامراء تحت کنترل و مراقبت قرار داشت، اما با وجود همه رنجها و محدودیتها هرگز به کمترین سازشى با ستمگران تن نداد. بدیهى است که شخصیت الهى و موقعیت اجتماعى امام و نیز مبارزه منفى و عدم همکارى او با خلفا، براى طاغوتهاى زمان هراس آور و غیر قابل تحمل بود، و پیوسته از این موضوع رنج مىبردند. سرانجام تنها راه را خاموش کردن نور خدا پنداشتند و در صدد قتل امام برآمدند و بدین ترتیب امام هادى نیز مانند امامان پیشین با مرگ طبیعى از دنیا نرفت، بلکه در زمان «معتزّ»، مسموم گردید (۸۰) و در رجب سال ۲۵۴ هجرى به شهادت رسید و در سامراء، در خانه خویش به خاک سپرده شد (۸۱).
پی نوشت ها
۱- طبرسى، اعلام الورى، الطبعه الثالثه، دارالکتب الاسلامیه، ص ۳۵۵ – شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۲۷
2- طبرسى، اعلام الورى، الطبعه الثالثه، دارالکتب الاسلامیه، ص ۳۵۵ – شیخ مفید، الاشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۲۷
3- طبرسى، اعلام الورى، ص .۳۵۵ در اصطلاح راویان شیعه مقصود از ابوالحسن اول، امام موسى بن جعفر – علیه السلام – و مقصود از ابوالحسن ثانى امام هشتم مىباشد.
4- اعداد داخل پرانتز، دوران حکومت خلفاى معاصر امام را نشان مىدهد.
5 ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ه.ق، ص ۳۹۵ – امام هادى – علیه السلام – ، سازمان تبلیغات اسلامى، واحد ترجمه و تدوین، ۱۳۶۸ ه’. ش، ص .۶۷
6- ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج ۷، ص .۵۵
7- مجلسى، بحارالاءنوار، الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ ه.ق، ج ۵۰، ص ۱۷۶ – اربلى، على بن عیسى، کشف الغمّه، تبریز، مکتبه بنى هاشمى ۱۳۸۱ ۷ ه.ق، ج ۳، ص .۱۷۵
8- مجلسى، بحار الاءنوار، ج ۵۰، ص .۱۸۵
9- على بن حسین بن عبدربه در سال دویست و بیست و نه در مکه درگذشت و امام هادى، ابوعلى را به جاى وى گماشت (طوسى، اختیار معرفه الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ه’. ش، ص ۵۱۰، حدیث ۹۸۴). در بعضى از روایات از این شخص بنام حسین بن عبدربه (یعنى پدر على) یاد شده است، ولى علامه محمد تقى شوشترى شواهدى ارائه کرده که نشان مىدهد کسى که نماینده امام هادى بوده، على بن حسین بن عبدربه بوده، نه پدرش (قاموس الرجال، ط ۲، مؤسسه النشر الاسلامى التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۱۰ ه.ق، ج ۳، ص ۴۶۸).
10- طوسى، همان کتاب، ص ۵۱۳، حدیث ۹۹۱ – دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللهى، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص .۱۳۷
11- طوسى، همان کتاب، ص ۵۱۴، حدیث ۹۹۲ – دکتر حسین، جاسم، همان کتاب ص ۱۳۸ – .۱۳۷
12- طوسى همان کتاب، ص ۵۱۳ – ۵۱۴، همان حدیث – مدرسى، محمد تقى، امامان شیعه و جنبشهاى مکتبى، ترجمه حمید رضا آژیر، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى، ص .۳۲۳
13- طوسى، همان کتاب، ص ۶۰۷، حدیث ۱۱۲۹ – مسعودى، اثبات الوصیه، الطبعه الرابعه، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۴ ه.ق، ص .۲۳۳ به خواست خدا در بخش سیره امام عسکرى – علیه السلام – از فعالیت على بن جعفر در مکه سخن خواهیم گفت.
14- نضر بن محمد همدانى (تنقیح المقال، ج ۳، ص ۲۷۱).
15- ایوب بن نوح بن دراج (قاموس الرجال، مؤسسه النشر الاسلامى، التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، الطبعه الثانیه، ۱۴۱۰ ه.ق، ج ۲، ص ۲۴۲).
16- طوسى، اختیار معرفه الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ ه’. ش، ص ۶۱۱ – ۶۱۲، حدیث .۱۱۳۶
17- طوسى همان کتاب، ص ۶۰۳ و ۶۰۷ (حدیث ۱۱۲۲ و ۱۱۲۹ و ۱۱۳۰) – دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللهى، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’. ش، ص ۸۳ – طوسى، کتاب الغیبه، تهران، مکتبه نینوى الحدیثه، ص .۲۱۲
18- مجلسى، بحار الاءنوار، الطبعه الثانیه، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ ه’.ق، ج۵۰، ص ۲۰۰، شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۳۳ علاوه بر عبدالله بن محمد، طبق نقل مسعودى، «بریحه عباسى» نیز، که مسئول نظارت بر اقامه نماز در حرمین (مکه و مدینه) بود، بارها به متوکل نوشت:
اگر احتیاجى به حرمین دارى، على بن محمد را از آنجا اخراج کن، زیرا او مردم را به سوى خود دعوت مىکند و گروه انبوهى به او گرویدهاند (اثبات الوصیه، الطبعه الرابعه، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۴ ه’.ق، ص ۲۲۵).
19- مجلسى، همان کتاب، ج ۵۰، ص ۲۰۰ – کلینى، اصول کافى، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۸۱ ه.ق، ج ۱، ص ۵۰۱ – شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص ۳۳۳ – اربلى، على بن عیسى، کشف الغمّه، تبریز، مکتبه بنى هاشمى، ۱۳۸۱ ه.ق، ج ۳، ص .۱۷۲
20- مجلسى، همان کتاب، ص .۱۲۹
21- ابن شهر اشوب در کتاب مناقب آل ابى طالب احضار امام به سامراء را در سال ۲۳۴ مىداند (چون اقامت امام در سامراء را، بیست سال، و وفات آن حضرت را در سال ۲۵۴ مىداند که طبعاً انتقال امام به سامراء، مصادف با سال ۲۳۴ مىشود) و مرحوم شیخ مفید در ارشاد (ص ۳۳۳) مىنویسد: متوکل نامه را در سال ۲۴۳ به امام نوشت، ولى روایت کلینى در این زمینه نشان مىدهد که در سال ۲۴۳ نسخهاى از نامه متوکل، توسط یکى از شیعیان از «یحیى بن هرثمه» اخذ شده است (کافى، ج ۱، ص ۵۰۱) بنابر این سال یاد شده، تاریخ اخذ آن نسخه بوده است نه تاریخ احضار امام به پایتخ
از جهت سیاسى نیز نظر ابن شهر اشوب استوارتر به نظر مىرسد، زیرا با توجه به این که آغاز خلافت متوکل در سال ۲۳۲ بوده، بعید به نظر مىرسد که او مدت یازده سال، از فعالیتهاى امام غافل بماند، یا آن را نادیده بگیرد.
22- وصیف از درباریان با نفوذ زمان متوکل بود.
23- سبط ابن الجوزى، تذکره الخواص، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۳ ه.ق ۳۵۹ – .۳۶۰ از سخنان «یحیى بن هرثمه» در مورد ورود او به مدینه، پایگاه مردمى امام بخوبى روشن مىگردد از اظهارات اسحاق بن ابراهیم و وصیف نیز استفاده مىشود که امام تا چه اندازه در میان مردم و حتى درباریان محبوبیت داشته است.
24- چنانکه این معنا از چشم افراد آگاهى مانند «صالح بن سعید» پوشیده نبود. وى مىگوید: روز ورود امام به سامراء، به حضرت عرض کردم: اینها پیوسته براى خاموش ساختن نور شما تلاش مىکنند، و براى همین شما را در این کاروانسراى پست و محقر فرود آوردهاند!… (شیخ مفید، الارشاد، ص ۳۳۴ – على بن عیسى الاربلى، کشف الغمّه، ج ۳، ص ۱۷۳)
25- شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۳۴
26- مجلسى، همان کتاب، ج ۵۰، ص .۱۶۱
27- با توا على قُلل الجبال تحر سهم غلب الرجال فما اغتنهم القلل
واستنزلوا بعد عزّ عن معاقلهم فاودعوا حفراً یابئس ما نزلوا
ناداهم صارخ من بعدما قبروا این الاءساور والتیجان والحلل؟
این الوجوه التى کانت منعمه من دونها تضرب الاءستار والکلل؟
فافصح القبر عنهم حین ساء لهم تلک الوجوه علیها الدود یقتتل
قد طالما اکلوا دهراً و ما شربوا فاصبحوا بعد طول الاءکل قد اءکلوا
وطالما عمّروا دوراً لتحصنهم فخلفوها على الاءعداد وارتحلوا
اضحت منازلهم قفراً معطّله وساکنوها الى الاجداث قد رحلوا
28- مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارلاءندلس، ج ۴، ص ۱۱ – شبلنجى، نورالاءبصار، قاهره، مکتبه المشهد الحسینى، ص ۱۶۶ سبط ابن الجوزى، تذکره الخواص، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۳ ه.ق، ص ۳۶۱ – ابن خلکان، وفیات الاءعیان، تحقیق، دکتر احسان عباس، قم منشورات شریف رضى، ۱۳۶۴ ه’. ش، ج ۳، ص ۲۷۲ – قلقشندى، مآثر الاءنافه فى معالم الخلافه، الطبعه الثانیه مطبعه حکومه الکویت ۱ج، ص .۲۳۲ در منابع تاریخى در تعداد ادبیات و جملات آن اندکى تفاوت وجود دارند.
29- مجلسى، بحارالاءنوار، تهران، المکتبه الاسلامیه، ۱۳۹۵ ه.ق، ج ۵۰، ص ۱۹۴ – امام على بن محمد الهادى، مؤسسه در راه حق، ص .۱۶
30- على بن عیسى الاربلى، کشف الغمّه، تبریز، مکتبه بنى هاشمى، ۱۳۸۱ ه.ق ج ۳، ص .۱۸۴
31- ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ه.ق، ص ۳۹۷ – .۲۱۸
32- ابوالفرج الاصفهانى، همان کتاب، ص ۳۹۵ – مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارالاءندلس، ج ۴، ص ۵۱ – سیوطى، تاریخ الخلفاء، الطبعه الثالثه، بغداد، مکتبه المثنى، ص .۳۴۷
33- ابوالفرج الاصفهانى، همان کتاب، ص ۳۹۶ – ور.ک به: ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دار صادر، ج ۷، ص .۵۵
34- بالله ان کانت امیه قد اءتت قتل ابن بنت نبیها مظلوماً
فلقد اتاه بنو ابیه بمثله هذا لعمرى قبره مهدوماً
اءسفوا على ان لایکونوا شارکوا فى قتله فَتَتَبّعوه رمیماً
(سیوطى، تاریخ الخلفاء، الطبعه الثالثه، بغداد، مکتبه المثنى، ص ۳۴۷).
35- نام ابن سکیت، یعقوب و نام پدرش اسحاق است. او از علما و دانشمندان و ادیبان نامدار شیعه بوده و در اکثر علوم عصر خود مانند: علوم قرآن، شعر، لغت و ادب، تبحّر داشت و درباره این علوم کتابهایى به رشته تحریر در آورده بود که به گفته بعضى از صاحب نظران بعضى از آنها رد نوع خود بى نظیر بوده است (مدرس تبریزى، محمد على، ریحانه الاءدب، چاپ سوم، تهران، کتابفروشى خیام، ۱۳۴۷ ه’. ش، ج ۷، ص ۵۷۰)
36- سیوطى، همان کتاب، ص ۳۴۸ – مامقانى، تنقیح المقال، تهران، انتشارات جهان، ج ۳، ص .۵۷۰
37- تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتاب العربى، ج ۱۳، ص .۲۸۹
38- شریف القرشى، باقر، حیاه الامام الهادى، الطبعه الاُولى، بیروت، دارالاءضوا، ۱۴۰۸ ه.ق، ص .۲۹۲
39- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمه دکتر سید محمد تقى آیت اللهى، چاپ اول، تهران، مؤسسه امیر کبیر، ۱۳۶۷ ه’.ش، ص ۸۲.
40- دکتر حسین، همان کتاب، ص .۸۴
41- دکتر حسین، همان کتاب، ص .۸۴
42-۲ ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دار صادر، ج ۳، ص ۵۱۱ – ابن قُتیبه، الامامه و السیاسه، الطبعه الثالثه، قاهره، مکتبه مصطفى البابى الحلبى، ۱۳۸۲ ه.ق، ج ۱، ص .۱۹۱
43- شریف القرشى، باقر، حیاه الامام موسى بن جعفر – علیه السلام – نجف، مطبعه الاءداب، الطبعه الثانیه، ۱۳۸۹ ه.ق، ج ۱، ص ۳۶۹ (به نقل از کتاب: عصر الماءمون)
44- حاج شیخ عباس قمى، تتمه المنتهى، تهران، کتابفروشى مرکزى، ۱۳۳۳ ه’. ش، ۲۳۸ و ۲۳۹ – ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبین، الطبعه الثانیه، نجف، منشورات المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ه.ق، ص .۳۹۶
45- حاج شیخ عباس قمى، تتمه المنتهى، تهران، کتابفروشى مرکزى، ۱۳۳۳ ه’. ش، ۲۳۸ و ۲۳۹ – ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبین، الطبعه الثانیه، نجف، منشورات المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ه.ق، ص .۳۹۶
46- در فدک یازده درخت خرما وجود داشته پیامبر اسلام ۹ آنها را به دست خود کاشته بود. فرزندان حضرت فاطمه – سلام الله علیها – میوه آنها را به حجاج اهداء مىکردند، و از برکت آنها ثروت سرشارى عاید آنها مىشد. «عبدالله بن عمر بازیار» شخصى بنام «بشران بن ابى امیّه ثقفى» را به مدینه فرستاد و او این درختها را قطع کرد و چون به بصره برگشت، فلج شد! (موسوى قزوینى حائرى، سید محمد حسن، فدک، الطبعه الثانیه، قاهره، مطبوعات النجاح، ۱۳۹۷ ه.ق ص ۱۹۵).
47- دکتر حسین، جاسم، تاریخ سیاسى غیبت امام دوازدهم، ترجمعه دکتر سید محمد تقى آیت اللهى، چاپ اول تهران، مؤسسه امیر کبیر ۱۳۶۷ ه’. ش، ص .۸۴
48-دکتر حسین، همان کتاب، ص ۸۴ (به نقل از کتاب ولاه مصر، تاءلیف کندى).
49-ابن واضح، تاریخ یعقوبى، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۴ ه’.ق، ج۳، ص۲۲۳.
فقیهى، على اصغر، آل بویه، انتشارات صبا، ۱۳۶۵ ه’.ش، ص ۴۱۵.
51- القرشى، باقر حیاه الامام الهادى، الطبعه الاءولى، بیروت، دارالاءضوا، ص۳۰۹ – ۳۱۵.
52 – همان کتاب، ص ۴۱۷ – دکتر منجد، صلاح الدین، بین الخلفاء و الخلعاء، الطبعه الثالثه، بیروت، دارالکتاب الحدیث، ۱۹۸۰ م، ص۳۳ – .۳۵ مراسم پرتجمل ختنه کنان معتزّ را «قلقشندى» نیز با اندکى تفاوت در کتاب «مآثر الاءنافه فى معالم الخلافه»، (مطبعه حکومه الکویت، چاپ دوم) ج۳، ص۳۶۷ آورده است.
53-سیوطى، تاریخ الخلفاء، الطبعه الثالثه، بغداد، مکبته المثنى، ۱۳۸۳ ه’.ق، ص۳۵۰.
54-مروج الذهب، بیروت، دارالاءندلس، ج۴، ص۴۰.
55- خوارزمى، رسائل، مصر، المطبعه العثمانى، ۱۳۱۲ ه’.ق، ص ۷۶ – .۸۳ فقیهى، همان کتاب، ص ۴۵۳.
56- مسعودى، همان کتاب، ج۴، ص۳۸ – حاج شیخ عباس قمى، تتمه المنتهى، تهران، کتابفروشى مرکزى، ۱۳۳۳ ه’.ش، ص ۲۳۸.
57- ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج۷، ص۵ – ۶ – امام هادى – علیه السلام – سازمان تبلیغات اسلامى، واحد ترجمه و تدوین، ۱۳۶۸ ه’.ش، ص۶۳.
58- قلقشندى، همان کتاب، ج۳، ص۲۳۸.
59- ابن اثیر، همان کتاب، ج۷، ص۱۱۶ – مسعودى، همان کتاب، ج۴، ص۵۱، – شریف القرشى، همان کتاب، ص ۲۷۵.
60- سوره غافر: ۸۴ – ۸۵.
61- شیخ حرّ عاملى، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج۱۸، ص ۴۰۸ (باب ۳۶ من ابواب حد الزنا) – شریف القرشى، باقر، حیاه الامام الهادى، الطبعه الاولى، بیروت، دار الاءضوا، ۱۴۰۸ ه’.ق، ص۲۴۰.
62- سوره توبه: ۲۵.
63- سبط ابن الجوزى، تذکره الخواص، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۳ه’.ق، ص ۳۶۰ – شریف القرشى، همان کتاب، ص ۲۴۰.
64- شریف القرشى، همان کتاب، ص۱۳۰ – طبرسى، احتجاج، نجف المطبعه المرتضویه، ۱۳۵۰ ه’.ق، ص۲۴۹.
65- حسن بن على بن شعبه، تحف العقول، ط۲، قم، مؤسسه النشر الاسلامى (التابعه) لجماعه المدرسین، ۱۴۰۴ ه’.ق، ص ۴۵۸ – ۴۷۵.
66- طوسى، اختیار معرفه الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد ۱۳۴۸ ه’.ش، ص ۵۱۹، حدیث ۹۹۷ – شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج۱۸، کتاب الحدود، ابواب حد المحارب، باب۷، ص ۵۵۴.
67- طوسى، همان کتاب، ص ۵۲۰، حدیث ۹۹۹.
68- على بن جعفر یکى از مهمترین و کوشاترین نمایندگان امام هادى بوده است. پیش از این درباره او در بخش سازمان وکالت بحث کردیم.
69- طوسى، همان کتاب، ص ۵۲۴، حدیث ۱۰۰۶ – تحلیلى از تاریخ دوران دهمین خورشید امامت، امام هادى – علیه السلام -، مرکز تحقیقات اسلامى سپاه، قم، ۱۳۷۰ ه’.ش، ص ۱۳۲ – ۱۳۴.
70- جَعد را خالد بن عبدالله قسرى در روز عید قربان در کوفه به جرم این سخنان به عنوان قربانى کشت! جَهم را نیز در سال ۱۲۸ سالم بن احوز در مرو کشت (احمد امین، ضحى الاسلام، ج ۳، ص ۱۶۲). گویا به همین مناسبت بوده که بعدها احمد بن حنبل، پرچمدار اهل حدیث، طرفداران مخلوق بودن قرآن را کافر و جهمى مىخوانده است!
71- جرجى زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه على جواهر کلام، تهران، مؤسسه امیر کبیر، ۱۳۳۶ ه’. ش، ج ۳، ص .۲۱۴
72- ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، بیروت، دارصادر، ج ۶ ص ۴۲۳ – سیوطى، تاریخ الخلفاء، بغداد، مکتبه المثنّى، ص ۳۰۸
73- محنه به معناى آزمایش.
74- مسعودى، مروج الذهب، بیروت، دارالاءندلس، ج ۳، ص .۴۶۴
75- تاریخ یعقوبى، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۴ ه.ق، ج ۳، ص .۲۱۵
76- براى آگاهى بیشتر درباره بحث خلق قرآن، علاوه بر مآخذ گذشته، به منابع یاد شده در زیرا مراجعه شود:
تاریخ الخلفاء، سیوطى، ص ۳۰۶ – ۳۱۲ – ضحى الاسلام، احمد امین، ط ۷، قاهره، المکتبه المصریه، ج ۳، ص ۱۵۵ – ۲۰۷ – بحوث فى لا الملل و النحل، جعفر السبحانى، ط ۲، قم، لجنه اداره الحوزه العلمیه، ۱۴۱۱ ه’.ق، ج ۲، ص ۲۵۲ – .۲۶۹
77- صدوق، التوحید، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۳۸۷ ه.ق، ص .۲۲۴
78- الّذِینَ یَخشَونَ رَبّهُمْ بِالغَیْبِ وَ هُمْ مِنَ السّاعَهِ مُشْفِقُون (سوره انبیاء: ۴۹).
79- رجال طوسى، الطبعه الاءولى، نجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۸۱ ه.ق، ص ۴۰۹ – .۴۲۹ البته چند تن مانند فارس بن حاتم و على بن حسکه را که دچار لغزش و انحراف شدند و حضرت آنان را طرد کرد، باید از این تعداد استثنا کرد. براى آگاهى بیشتر پیرامون شاگردان امام هادى – علیه السلام – رجوع شود به:
حیاه الامام الهادى، شریف القرشى، باقر، الطبعه الاءولى، بیروت، دارالاءضوا، ۱۴۰۸ ه.ق، ص ۱۷۰ – .۲۳۰
80- شبلنجى، نوالاءبصار، قاهره، مکتبه المشهد الحسینى، ص .۱۶۶
81- شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتى، ص .۳۳۴
سیره پیشوایان، مهدى پیشوایى، ص ۵۶۷ – ۶۱۲
