قیام ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ (۸ سپتامبر ۱۹۷۸) یکی از مهم‌ترین وقایع انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود که به عنوان «جمعه سیاه» شناخته شده است. این واقعه، نقطه عطفی در روند مبارزات مردم ایران علیه رژیم پهلوی بود و به شدت در تضعیف حکومت شاهنشاهی و افزایش نارضایتی عمومی از رژیم نقش داشت. در این روز، نیروهای نظامی شاه علیه تظاهرات مسالمت‌آمیز مردم که در میدان ژاله (میدان شهدای کنونی) تهران گرد هم آمده بودند، دست به سرکوب خشونت‌آمیز زدند و شمار زیادی از مردم را به قتل رساندند.
پیش‌زمینه تاریخی قیام
در اواخر دهه ۱۳۴۰ و اوایل دهه ۱۳۵۰، نارضایتی‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در ایران رو به افزایش بود. برنامه‌های توسعه اقتصادی محمدرضا پهلوی به ویژه “انقلاب سفید” و نوسازی سریع کشور، در کنار سرکوب شدید سیاسی و وابستگی به قدرت‌های غربی، به ویژه آمریکا، موجی از نارضایتی را در میان گروه‌های مختلف اجتماعی، به ویژه طبقه متوسط شهری، روشنفکران، و روحانیون ایجاد کرد.
سال ۱۳۵۶، به دنبال مرگ مشکوک مصطفی خمینی، پسر ارشد امامخمینی (ره) و انتشار مقاله‌ای توهین‌آمیز نسبت به امام در روزنامه اطلاعات، موج تازه‌ای از اعتراضات به رهبری روحانیون آغاز شد. این اعتراضات به تدریج گسترش یافت و با سازماندهی مناسبت‌های مذهبی، از جمله مراسم‌های محرم و صفر، به اوج خود رسید.
در تابستان ۱۳۵۷، پس از سرکوب‌های مکرر تظاهرات و اعتراضات، حکومت پهلوی به زانو درآمده بود. اعلام حکومت نظامی توسط شاه و استفاده از نیروی نظامی برای سرکوب اعتراضات، فضای سیاسی کشور را به شدت ملتهب کرده بود. در چنین شرایطی، تظاهراتی بزرگ در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ برگزار شد که به عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای انقلاب اسلامی شناخته می‌شود.
رویدادهای روز ۱۷ شهریور
در روز ۱۷ شهریور، هزاران نفر از مردم تهران در پاسخ به فراخوان مخالفان رژیم، به ویژه رهبران مذهبی، در میدان ژاله جمع شدند. این تظاهرات در واکنش به حکومت نظامی اعلام شده توسط شاه برگزار شد. شعارهای مردم در این روز بیشتر پیرامون مخالفت با رژیم پهلوی، سرکوب‌های نظامی، و درخواست برای بازگشت امام خمینی به کشور بود.
نیروهای نظامی به دستور حکومت در میدان ژاله مستقر شدند و برای سرکوب تظاهرات از گلوله‌های جنگی استفاده کردند. در این روز، صدها نفر از مردم کشته و زخمی شدند. بر اساس گزارش‌ها، ارتش از تمامی امکانات خود از جمله تانک‌ها و هلیکوپترهای نظامی برای سرکوب مردم استفاده کرد. قتل‌عام وحشیانه تظاهرکنندگان، موجی از خشم و نارضایتی را در سراسر کشور به وجود آورد و تظاهراتی گسترده‌تر را در شهرهای مختلف ایران به دنبال داشت.
نقش آمریکا در قیام ۱۷ شهریور
نقش آمریکا در وقایع انقلاب اسلامی، به ویژه در روز ۱۷ شهریور، موضوعی بسیار مهم و پیچیده است. از یک سو، آمریکا به عنوان بزرگ‌ترین حامی رژیم پهلوی شناخته می‌شد و از سوی دیگر، سیاست‌های دوگانه واشنگتن در این دوره، به شدت مورد انتقاد مردم ایران قرار گرفت.
در دوران محمدرضا شاه، ایالات متحده از طریق کمک‌های اقتصادی، نظامی و سیاسی، رژیم پهلوی را تقویت کرد. همکاری نزدیک ایران و آمریکا به ویژه در حوزه‌های امنیتی و نظامی از جمله تأسیس ساواک، دستگاه اطلاعاتی و امنیتی شاه، و ارائه سلاح‌های پیشرفته به ارتش ایران، نشان‌دهنده حمایت گسترده آمریکا از شاه بود. در عین حال، آمریکا از دولت شاه انتظار داشت که اصلاحات اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای انجام دهد تا مانع از بروز نارضایتی‌های مردمی شود.
اما با اوج‌گیری اعتراضات در سال ۱۳۵۷، روابط بین دو کشور دچار پیچیدگی‌هایی شد. دولت کارتر، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در ابتدا به شاه توصیه کرد که با اعمال اصلاحات سیاسی و کاهش سرکوب‌ها، به بحران پاسخ دهد. این سیاست که به «حقوق بشر کارتری» معروف شد، در تضاد با ماهیت سرکوب‌گر رژیم پهلوی بود. اما هنگامی که تظاهرات شدت گرفت و موقعیت رژیم پهلوی به خطر افتاد، آمریکا حمایت‌های نظامی و امنیتی خود از شاه را افزایش داد.
در مورد قیام ۱۷ شهریور، به نظر می‌رسد که آمریکا از اعمال حکومت نظامی و سرکوب خشونت‌آمیز مخالفان با آگاهی کامل حمایت کرده است. بر اساس گزارش‌هایی که بعد از انقلاب منتشر شد، سفارت آمریکا در تهران و همچنین سازمان سیا از قبل از برنامه سرکوب نظامی در ۱۷ شهریور مطلع بودند، اما دخالتی برای جلوگیری از آن نکردند. حتی برخی اسناد نشان می‌دهند که آمریکا نگرانی زیادی درباره تضعیف شاه داشت و به همین دلیل از اتخاذ تدابیر شدیدتر علیه مخالفان حمایت کرد.
به طور کلی، اگرچه دولت کارتر به ظاهر به دنبال اصلاحات در ایران بود، اما وقتی بحران به نقطه اوج رسید، آمریکا همچنان از حکومت پهلوی حمایت نظامی کرد و تلاش کرد با استفاده از قدرت نظامی، ناآرامی‌ها را کنترل کند.
پیامدهای قیام ۱۷ شهریور
قیام ۱۷ شهریور، تأثیر عمیقی بر جامعه ایران گذاشت. قتل‌عام مردم در این روز، بسیاری از اقشار جامعه را که تا آن زمان در تردید یا سکوت به سر می‌بردند، به سوی مبارزه علیه شاه سوق داد. تصاویر و گزارش‌های مربوط به این کشتار، در سطح بین‌المللی نیز بازتاب یافت و باعث افزایش انزوای رژیم پهلوی شد.
پس از این رویداد، نه تنها اعتراضات و اعتصابات سراسری شدت بیشتری یافت، بلکه گروه‌های بیشتری از جامعه، از جمله دانشجویان، کارگران، و حتی برخی از عناصر نزدیک به رژیم پهلوی به صفوف مخالفان پیوستند. در نهایت، قیام ۱۷ شهریور به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل در تسریع سقوط شاه و پیروزی انقلاب اسلامی شناخته می‌شود.
نتیجه‌گیری
قیام ۱۷ شهریور نقطه عطفی در روند انقلاب اسلامی ایران بود. این قیام نشان داد که حکومت پهلوی با سرکوب خشونت‌آمیز نمی‌تواند خواسته‌های مردم را نادیده بگیرد و از مشروعیت حکومت خود دفاع کند. همچنین، نقش آمریکا در این قیام و حمایت ضمنی از شاه، باعث افزایش خشم مردم ایران نسبت به نفوذ خارجی در کشور شد. این واقعه در نهایت به تضعیف بیشتر رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ انجامید.
