وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سرنگونی دولت ملی دکتر محمد مصدق زمینه را برای روز‌های سیاه دیکتاتوری محمدرضا پهلوی هموار کرد. از دست رفتن دستاورد‌های ملی شدن صنعت نفت، محاکمه دکتر مصدق در دادگاه نظامی، ورود دنیس رایت کاردار سفارت انگلیس به تهران در ۱۴ آذر و نارضایتی عمومی از جمله دلایل واقعه ۱۶ آذر در دانشگاه تهران است.

شهید مصطفی چمران در یادداشتی برای سالگرد ۱۶ آذر ۱۳۳۲ در نشریه انجمن‌های اسلامی دانشجویان آمریکا در آذر ۱۳۴۱ نوشته است: دنیس رایت نماینده استعمار باز می‌گردد، سفارت انگلستان دوباره افتتاح می‌شد و دنیس رایت کاردار سفارت قرار بود که به ایران بیاید. کمپانی‌های نفتی برای تصرف مجدد نفت ایران نقشه می‌کشیدند. نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا به ایران می‌آمد تا نتیجه ۲۱ میلیون دلار کودتا را ببیند. ناراحتی و نارضایتی مردم هر روز بیشتر اوج می‌گرفت. آتش خشم و کینه مردم هر لحظه بیشتر زبانه می‌کشید. فریاد اعتراض از هر گوشه و کناری به گوش می‌رسید. دولت کودتا و استعمار خارجی نیز برای انتقام از مردم مبارز ایران، به خصوص دانشجویان دانشگاه تهران، دندان تیز کرده بودند که فاجعه ۱۶ آذر بروز کرد.

ورود دنیس رایت به ایران در ۱۴ آذر که توسط دولت دکتر مصدق از ایران اخراج شده بود جرقه اعتراضات را زد و علاوه بر دانشجویان در بازار تهران هم اعتراضات درگرفت و بسیاری از مردم بازداشت شدند. این اعتراضات در ۱۶ آذر در دانشکده فنی دانشگاه تهران ادامه پیدا کرد و ماموران سرکوبگر رژیم پهلوی با اسلحه به جان دانشجویان افتادند و سه دانشجو به نام‌های احمد قندچی، مهدی شریعت رضوی و مصطفی بزرگ نیا شهید شدند.

حضور شاه با دوست خود یعنی ریچارد نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا در ۱۸ آذر در دانشگاه تهران و دادن دکترای افتخاری به وی نشان از بی اهمیت بودن این حادثه نزد پهلوی دوم داشت. محمدرضا پهلوی که پس از کودتای ۲۸ مرداد دست به ایجاد خفقان در فضای سیاسی زده بود با این اقدام خود قصد داشت تا به دانشجویان که در دوران قبل کودتا فضای باز سیاسی را تجربه می‌کردند بفهماند که دیگر خبری از آزادی نیست. شاهی که همین دانشجویان در سرنگونی‌اش نقش مهمی را ایفا کردند.

فواد ایزدی کارشناس مسائل سیاسی در گفتگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفت: ۱۶ آدر ۱۳۳۲ چهار ماه بعد از کودتای ۲۸ مرداد است. آن موقع اعلام شد نیکسون که معاون رئیس جمهور آمریکا بود قرار است به ایران سفر کند و اعلام شد روابط ایران و انگلیس قرار است دوباره از سر گرفته شود. این در حالی بود که روابط ایران با انگلیس در زمان مصدق قطع شده بود.

وی ادامه داد: دانشجویان دانشگاه تهران برای سفر نیکسون و عادی شدن رابطه با انگلیس تظاهرات کردند که منجر به شهادت سه تن از دانشجویان شد، اما سفر نیکسون بعد از کشتار دانشجویان لغو نشد و وی به تهران آمد و از دانشگاه تهران دکترای افتخاری حقوق گرفت و عادی سازی روابط با انگلیس هم انجام شد.

ایزدی با بیان اینکه برای یابود دانشجویانی که در دانشگاه تهران علیه کودتای انگلیسی و آمریکایی و استعمار انگلستان در ایران به شهادت رسیده بودند ۱۶ آذر به نام روز دانشجو نامگذاری شد، اظهار کرد: سیاست‌های ضد ایرانی انگلیس به دهه‌های قبل از کودتای ۲۸ مرداد برمی‌گردد و نفوذ آمریکا هم در ایران بعد از جنگ جهانی دوم بیشتر شد. خباثت‌های رژیم‌های انگلیس و آمریکا همچنان ادامه دارد و ایران هنوز گرفتار این دو دولت یاغی است که در کشتار ملت ایران با هم در حال رقابت هستند آن هم با تحریم‌هایی که علیه مردم ایران وضع می‌کنند.

این کارشناس مسائل سیاسی بیان کرد: سابقه سیاه این دو کشور در تاریخ ایران باید زنده نگه داشته شود به همین دلیل ۱۶ آذر اهمیت دارد. ۱۶ آذر حرف نه دانشجویان بود به استکبار آمریکایی و انگلیسی که هنوز هم با گذشت این همه سال، ایران در معرض سیاست‌های خصمانه این دو رژیم است.

وی تصریح کرد: امروز دانشجویان باید با تاریخ آشنا شوند. انگلیس و آمریکا در سالگرد جنایتشان در ایران می‌خواهند بر دولت انقلابی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به قدرت رسید فشار بیاورند که این امر از عجایب است.

ایزدی اضافه کرد: آمریکا و انگلیس می‌خواهند آن سه دانشجویی که شهید سیاست‌هایشان در ایران شدند را به گروگان بگیرند برای پایمال کردن خونشان به همین دلیل چطور می‌شود جریان‌هایی که از این کشور‌ها پول می‌گیرند و از این روز که دخالت آمریکا و انگلیس در ایران عیان است برای رسیدن به اهدافشان استفاده می‌کنند. اگر از یک روز دیگر استفاده می‌کردند جای تعجب نداشت.

۱۶ آذر ۱۳۳۲ سند جنایت آشکار رژیم پهلوی، آمریکا و انگلیس در دانشگاه است. روزی که دانشجویان معترض را کشتند و پس از آن شاه مخلوع در کنار معاون رئیس جمهور کشوری ایستاد که خودش را مهد دموکراسی می‌داند. شاهی که هیچ ابایی از کشتن جوانان این مرز و بوم نداشت با ژست آزادی و اقتدار سعی داشت پایه‌های حکومت متزلزل خود را محکم کند، اما غافل از اینکه کشتار دانشجویان فقط سرسپردگی شاه به آمریکا را برای ملت ایران عیان کرد و ۲۵ سال پس از این جنایت کاخ‌های حکومتش فروریخت.