در اینجا لازم است به تجزیه مفهومی این واژه و تبیین عناصر تشکیل‌دهنده و تسریع کننده آن بپردازیم تا زمینه تحصیل و بازشناسی آن میسور و آسان گردد.
۱. امید
اوّلین جزء و معنای سازنده انتظار، امید و رجا است، زیرا در صورت یأس مطلق و عدم امیدواری، حالت انتظار در انسان شکل نمی‌گیرد و تحقّق خارجی پیدا نمی‌کند. امام علی(ع) می‌فرمایند: «در انتظار فرج و گشایش باشید و از رحمت خدا ناامید نشوید».۵
۲. معرفت و اطمینان
دومین جزء از اجزای حالت انتظار، شناخت امر منتظَر و اطمینان به وقوع آن می‌باشد، زیرا در صورت عدم یقین و عدم اطمینان به امری، حالت انتظار در انسان منعقد نخواهد شد.
۳. نزدیک دیدن
سومین جزء از اجزای تشکیل‌دهنده انتظار، نزدیک دیدن امر مورد توقّع و اعتقاد به قرب زمانی آن می‌باشد، زیرا دور دیدن و استبعاد زمانی نسبت به آن امر با حالت انتظار سازگاری نخواهد داشت. در دعای عهد بیان می‌کنیم: «إنّهم یرونه بعیداً و نراه قریباً؛۶ آنها آن را دور می‌بینند و ما نزدیکش می‌بینیم».
۴. محبوبیّت موضوع
اگر حادثه و امری محبوب انسان باشد، مطلوب او نیز قرار خواهد گرفت و اگر چیزی مطلوب او شد، تمامی تلاش‌ها و فعّالیّت‌های وی در راستای رسیدن به آن مطلوب صورت خواهد گرفت، لذا محبوبیّت امر فرج و انتظار، انسان را به یک منتظر واقعی، مصلح دلسوز و عاشق بی‌قرار تبدیل می‌کند.
۵. منفور بودن شرایط موجود و مأیوس شدن از آن
در صورتی که فردی شرایط موجود را بهترین شرایط بداند، انتظار امری جدید برای او تحقّق نخواهد یافت. امّا اگر با تحقیق در حوادث ایّام و انواع ظلم‌ها، تباهی‌ها و فسادها به مطلوب نبودن شرایط موجود اذعان نمود، حالت انتظار برای ایجاد شرایطی جدید و نو برای او فراهم می‌آید. امام رضا(ع) می‌فرمایند: «همانا فرج و گشایش پس از ناامیدی می‌آید».۷
۶. آمادگی، تلاش عملی و زمینه‌سازی
انتظار، هنگامی واقعی و صادق است که انسان را به حرکت و تلاش در مسیر تحقّق امر مورد انتظار وادار نماید، وگرنه صرف حالت انتظار، بدون آمادگی و تلاش عملی، آرزویی بی‌نتیجه یا انتظاری سطحی است؛ «من إنتظر أمراً تهیّأ له؛۸ هر کس که منتظر وقوع امری باشد، خود را برای تحقّق آن آماده می‌کند». به همین دلیل پیامبر اکرم(ص) انتظار را به عنوان یک حالت بسیار ارزشمند یا یک جهاد، آن هم، برترین جهاد امّت خود معرفی می‌فرمایند: «أفضل جهاد أمّتی انتظار الفرج».۹ بر این اساس، واضح می‌شود که یکی از عناصر تشکیل دهنده این فضیلت اخلاقی، کوشش و تلاش است.
رسول خدا(ص) در بیانی زیبا می‌فرمایند: «از مشرق زمین مردمی قیام می‌کنند و زمینه را برای ظهور مهدی(ع) آماده می‌سازند».۱۰ در کتاب «مکیال المکارم» نیز پس از تعریف انتظار آمده است: «پس هر قدر انتظار شدیدتر باشد، آمادگی و مهیّا شدن، قوی‌تر خواهد بود».۱۱
۷. صبر و پایداری
انتظار نتیجه‌بخش و معنی‌دار، انتظاری است که توأم با پایداری، صبر و مقاومت باشد وگرنه تبدیل به یک تمنّی زودگذر و افتادن به دام‌های انحرافی و فریبنده و محبوب‌سازی جاهلانه می‌شود. اینکه در روایات اهل بیت(ع) صبر در کنار انتظار فرج قرار داده شده و گاهی تصریح به انتظار توأم با صبر شده است، دلالت بر حیاتی بودن صبر در شکل‌گیری حالت انتظار دارد.
حضرت صادق(ع) در تفسیر آیه: «و لنبلونّکم بشیءٍ من الخوف و الجوع و…»۱۲ فرمودند: «و البتّه شما (یعنی مؤمنان، قبل از قیام امام مهدی(ع) را به سختی‌هایی همچون ترس، گرسنگی، نقصان اموال و نفوس و آفات زراعت بیازماییم و به صابران بشارت بده». سپس حضرت فرمودند: «یعنی بشارت بده به صابران در چنین زمانی به اینکه فرج و ظهور نزدیک است».۱۳ پیامبر خدا(ص) نیز می‌فرمایند: «برترین عبادت، صبر کردن و سکوت و انتظار فرج است».۱۴ و «صبورانه در انتظار فرج بودن، عبادت است».۱۵ امام صادق(ع) نیز می‌فرمایند: «پارسایی، پاک‌دامنی، درستی … و صبورانه در انتظار فرج بودن، جزء دین امامان(ع) است».۱۶
۸. عزّت‌طلبی
یکی از خصایص فطری وجود انسان، کمال‌جویی و عزّت طلبی و پرهیز از همه عوامل ضعف و ذلّت است. در طول تاریخ، عزّت خوبان و مؤمنان توسط ستمگران و نابخردان (به ظاهر) خدشه‌دار گشته و به همین دلیل آنان همیشه به دنبال فرصتی بوده‌اند تا عزّت و مکانت از دست رفته خود را احیا نمایند. آنان نه تنها خود، بلکه پیشوا، کتاب و قانون خود را از سوی ظالمان، تحقیر شده می‌بینند و در صدد برگرداندن عزّت تمامی این امور هستند. در دعاهای مربوط به انتظار و ظهور، بر واژه «عزّت» و «معزّ» تأکید بسیاری شده است: «کجاست آنکه عزّت دهنده اولیاء و ذلیل کننده دشمنان (دین خدا) است».۱۷ «پروردگارا! عزیزش کن و به وجود او (مؤمنان را) عزیز بگردان، یاری‌اش کن و به دست او (صالحان را) یاری بفرما، نصرتش بده، نصرتی با عزّت».۱۸ «خداوندا! ما مشتاق (تشکیل) دولت باکرامتی از جانب تو هستیم که به [وسیله] آن، اسلام و اهلش را عزیز کنی و نفاق و اهلش را ذلیل گردانی».۱۹ «خداوندا! پراکندگی ما را به وسیله او برطرف کن، گسیختگی‌مان را به او دور کن، پریشانی ما را به او پیوست کن و کمی ما را به وسیله او زیاد کن و ذلّت ما را به وسیله او، تبدیل به عزّت کن».۲۰ «سلام بر عزّت دهنده دوستان (خدا) و ذلیل کننده دشمنان (او)».۲۱ «خدایا طولانی شده زمان انتظار و فاجران به ما طعنه می‌زنند و انتظار برای ما سخت شده است».۲۲
۹. تقوا محوری
یکی از قوانین و سنن جاری در هستی، موفّقیت و پیروزی قانون‌گرایی، قانون محوری و تقوا‌گرایی است. اگر کاری بر اساس صحیح و بنیان واقعی و راستین بنا شده باشد، ماندگار است. قرآن کریم درباره متّقین و پرهیزکاران می‌فرماید: «و العاقبه للمتّقین».۲۳
این اصل قرآنی در نظام تکوین و تشریع جاری است، لکن در عالم تشریع به جهت لزوم آزمایش انسان‌ها، کمی دیرتر رخ نشان می‌دهد. شهید مرتضی مطهری(ره) می‌فرماید: «تاریخ در مورد خوبان و پیروزی آنان قائل به دیرکرد است».۲۴ در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است که حضرت فرمودند: «ما را سلطنتی در آینده خواهد بود و بعد از حکومت ما، حکومتی نباشد؛ زیرا ما اهل تقوا هستیم و خداوند فرموده است: عاقبت کار، از آنِ متّقین است».۲۵
۱۰. جدیّت و پشتکار
در جوهره انتظار صادق و در روح منتظر خالص، جدیّت و پشتکار، پیگیری و تداوم‌بخشی وجود دارد.
حضرت صادق(ع) فرمودند: «هر که دوست دارد از یاران قائم باشد، پس باید انتظار بکشد و در حالی که منتظر است، پارسایی و اخلاق نیک را در پیش گیرد. اگر (با چنین حالتی) از دنیا برود و بعد از مرگ او، قائم قیام کند، اجرش همانند اجر کسی است که قائم را درک کند، پس (در کار و عمل) بکوشید و منتظر باشید؛ گوارایتان باد ای جماعت مشمول رحمت!».۲۶
۱۱. احساس یتیمی
یکی از مفاهیمی که در شکل‌گیری و شدّت‌بخشی حالت انتظار در ما مؤثّر است، درک شرایط موجود در زمان غیبت و احساس یتیمی معنوی در زمان غیبت است. اگر این احساس در ما به وجود آید و خسارت‌های معنوی و مادّی عدم حضور امام را درک کنیم، چشم به راهیِ ما نسبت به ظهور حضرت شدّت خواهد یافت و در جستجوی یافتن راهی برای شناخت پدر و حضور و احضار او خواهیم بود. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند: «سخت‌تر از یتیمیِ کسی که پدرش را از دست داده، یتیمیِ کسی است که از امام خود بریده شده است و توان دسترسی به او را ندارد».۲۷
۱۲. اندیشه حسینی
یکی از مقوّمات اندیشه انتظار، وجود اندیشه حسینی و آرمان کربلاییان و آرزوی انتقام خون به ناحق ریخته امام حسین(ع) است؛ همچنان که شعار یاران حضرت ولی‌عصر(ع) «یا لثارات الحسین(ع)» است، انتظار نیز بر همین مبنا شکل می‌گیرد. به عبارت دیگر، هرچه با آرمان‌های امام حسین(ع) آشناتر شویم و هر چه به عمق مصائب وارده بر او و یارانش نزدیک‌تر شویم، حس و میل انتقام از ظالم در ما نمایان‌تر خواهد شد و حالت انتظار در روح ما موّاج‌تر خواهد گشت. در زیارت امام حسین(ع) در روز عاشورا به این عنصر اخلاقی و روانی انتظار اشاره شده است:
1. پس مسئلت می‌کنم از خداوند… که خونخواهی تو را با امام منصور از اهل بیت(ع)، (یعنی حضرت مهدی(ع)) روزی فرماید.
2. پس مسئلت می‌کنم از خداوند… و اینکه برای من نزد شما منزلت راستین را در دنیا و آخرت تثبیت نماید و طلب می‌کنم از خداوند اینکه مرا به مقام محمودی که برای شما نزد خداوند است برساند و اینکه خونخواهی خون خود را با امام هدایت شده و نمایان و گویا از شما به من روزی کند.
پی نوشت ها :
۱. بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۵، ح ۱۱.
2. همان، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۲.
3. همان، ج ۵۲، ص ۱۲۳، ح ۷.
4. همان، ج ۷۴، ص ۱۴۳، ح ۲۶.
5. همان، ج ۵۲، ص ۱۲۳، ح ۷.
6. مفاتیح الجنان، دعای عهد، برگرفته از: قرآن کریم، سوره معارج (۷۰)، آیات ۶ و ۷.
7. بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۱۰، ح ۱۷.
8. مکیال المکارم، ج ۲، ص ۲۳۵.
9. بحارالأنوار، ج ۷۴، ص ۱۴۳، ح ۲۶.
10. کشف الغمّه، ج ۳، ص ۲۶۷.
11. مکیال المکارم، ج ۲، ص ۱۵۲.
12. سوره بقره (۲)، آیه ۱۵۵.
13. تفسیر نورالثّقلین، ج ۱، ص ۱۷۶.
14. بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۲۲.
15. راوندی، الدعوات، ج ۴۱، ص ۱۰۱.
16. بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۱.
17. دعای ندبه.
18. مفاتیح الجنان، دعای افتتاح.
19. همان.
20. همان.
21. مفاتیح الجنان، زیارت حضرت صاحب‌الامر(ع).
22. همان.
23. سوره اعراف (۷)، آیه ۱۲۸ و سوره قصص (۲۸)، آیه ۸۳.
24. فلسفه تاریخ.
25. کافی، ج ۱، ص ۴۷۱، ح ۵.
26. غیبت نعمانی، ص ۲۰۰، ح ۱۶.
27. بحارالانوار، ج ۲، ص ۲، ح ۱.
منبع:ماهنامه موعود شماره ۱۰۳.
