به گزارش مجله شبانه باشگاه خبرنگاران، منطقه قبا در فاصله شش کیلومترى جنوب مسجدالنبى(صلى الله علیه وآله) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعى و پر آب اطراف مدینه به شمار مى آید. به همین دلیل نخلستان هاى زیادى در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه، که به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته مى شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و در واقع سر راه مکه به مدینه، نخستین استقبال کنندگان از مهاجرین و نیز شخص رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در وقت هجرت بودند.
مسجد قبا
پیش از آمدن رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، شمارى از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به قبا آمدند، چند روزى در آنجا توقف کرده و آنگاه که خانواده آن حضرت همراه على بن ابى طالب(علیه السلام) به ایشان پیوستند، راهىِ محلّ اصلى یثرب; یعنى جایى که امروزه مسجدالنبى(صلى الله علیه وآله) قرار دارد،شدند.
در چند روزى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در قبا بود، مسجدى در این ناحیه بنا کرد که طى آن، تنها دیوارى از سنگ هاى حرّه بر گرد آن کشیده شد. البته تا زمان توسعه ولیدبن عبدالملک مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه هاى خرما بود.
بنا به روایات فراوان، مسجد قبا مصداق آیه ” … لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ… ” مى باشد. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در این مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوى» مى شناختند. این آیه در برابر مسجد ضرار نازل شد که برخلاف مسجد قبا که بر پایه «تقوا» ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه «نفاق و اختلاف» بنا گردید. تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معناى همان روز تأسیس مسجد است که با نیت خالص بنا نهاده شد.
همچنین نقل شده است که آیه ” … فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ ” در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. این آیه در کنار آیاتى که اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نُهم هجرى، اندکى پیش از جنگ تبوک است.
یاقوت حِمَوى در اوایل قرن هفتم هجرى نوشته است که مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ویرانه آن باقى است. زائرانى که براى زیارت مسجد قبا به این ناحیه مى آیند، به مسجد ضرار هم سرى زده و با زدن لگدى به آن، از آنجا مى گذرند.
به هر روى، مسجد قبا نخستین مسجدى است که رسول الله(صلى الله علیه وآله) آن را بنا کرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود:
«مَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ أتى مَسْجِدَ قُباء فَصلّى فِیهِ رَکْعَتَیْن کانَ کأجْرِ عُمْره».(۴)
«کسى که در خانه اش وضو بگیرد، آنگاه به مسجد قبا درآید و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب یک عمره را برده است.»
در حدیث دیگرى هم آمده است:
«کانَ النَّبِىُّ(صلى الله علیه وآله) یَأتِی مَسْجِدَ قُباء راکباً وَ ماشِیاً فَیُصَلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن».(۵)
«رسول خدا، گاه پیاده وگاه سواره به مسجد قبا مى آمد ودورکعت نمازدر آن مى خواند.»
ورود رسول خدا(صلى الله علیه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الأول نوشته اند. آن حضرت در این چند روز میهمان کلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعدبن خَیْثمه با مردم نماز مى خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ اُحد به شهادت رسیدند. خانه سعد بن خَیْثمه و کلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربى ـ بوده و هر دوى آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه سال ۱۴۰۶ قمرى، خانه سعدبن خَیْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طى چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نیز وارد شده و در آن نماز مى خواندند. در حال حاضر، محل این دو مسجد، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است.
رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بعدها نیز که در مرکز مدینه ساکن شد، هر هفته، گاه روزهاى شنبه و گاه دوشنبه به قبا مى آمد و در این مسجد نماز مى گزارد. ابن شَبّه نوشته است: «إنَّ النَّبی (صلى الله علیه وآله) کانَ یَأتِى قُباء یَوْمَ الإثْنَین».
گفتنى است برخى ازساکنان قبا، از چهره هاى بسیار خوب اصحاب آن حضرت بودند.
عمربن عبدالعزیز در آخرین دهه قرن اول هجرى، به دستور ولید بناى اولیه مسجد قبا را خراب کرد و از نو بنایى استوار برپا ساخت و براى آن رواق هایى نیز افزود.
مسجد قبا بعدها به دست جمال الدین ابومنصور اصفهانى، یکى از وزراى حکّام موصل، در سال ۵۵۵ قمرى بازسازى شد. آثار این وزیر در تمامى مکه و مدینه دیده مى شود.
مسجد قبا همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعمیرات اساسى در آن انجام شده است. در سال ۱۳۸۸ قمرى ملک فیصل رواق هاى آن را در جهت شرقى مسجد توسعه داد.
مسجد قبا
بناى جدید آن، که در ۲۶ صفر سال ۱۴۰۶ قمرى به پایان رسید، در شکل معمارى جدیدخود، یکى از مهم ترین و زیباترین مساجدى است که در مدینه منوره قرار دارد. در بناى فعلى چهار مناره براى این مسجد در نظر گرفته شده که هر کدام ۴۷ متر طول دارد. مساحت تقریبى آن و بناهاى جانبى مربوط به آن، در محدوده اى به مساحت ۱۳۵۰۰ متر مربع مى باشد که بر اساس محاسبات معماران آن، جاى بیست هزار نمازگزار را دارد.
باید این نکته را نیز افزود که دست کم نیمى از ساکنان اصلى منطقه قبا از شیعیان بوده اند که هنوز نیز مراکز متعدد کوچکى براى اقامه نماز دارند. طبیعى است در سال هاى اخیر، مهاجران فراوانى به این منطقه آمده و ترکیب جمعیتى آن را دگرگون کرده اند.
