چگونه یک مقاله خوب بنویسیم؟!

کار تحقیقی معمولا به دو صورت انجام می شود: کار تحقیقی کتابخانه ای و کار تحقیقی میدانی.

در کار تحقیقی میدانی محقق به صورت میدانی­ خود به جمع آوری مطالب، مصاحبه، مشاهده، آزمایش و… به جمع آوری منابع می پردازد و پس از تهیه منابع مورد نیاز، آن ها را پردازش و تحلیل می­کند و نتیجه می­گیرد.

در کار تحقیقی کتابخانه ای سر و کار محقق با کتاب ها، مجلات و مقالات است. وی ناگزیر باید به صورت منظم و هدفمند به جمع آوری مقدمات و منابع و… بپردازد. اگر به صورت روشمند و منظم کار نکند نمی­تواند مقصد و مطلوب خود را از لابلای انبوه منابع دریابد و مفاهیمی را که نامنظم است به درستی تحلیل کند. از این رو در این جا به صورت بسیار فشرده نکاتی در زمینه طرز تهیه مقالات و پایان نامه ها ارایه می شود. امید است برای خواننده گرامی مفید واقع شود. هدف ما بیان کامل روش تحقیق در چند صفحه محدود نیست، بلکه تنها ارایه چارچوب کلی و راهنمایی در حد ارایه یک کلیشه است و بس.

۱- انتخاب موضوع

موضوع تحقیق انتخابی شما اولا باید مورد علاقه تان بوده و ثانیا در آن مورد معلومات حداقل اجمالی داشته باشید. موضوع انتخابی شما یا باید به نحوی ابهام داشته باشد و شما بخواهید مساله ای را برای دیگران رفع ابهام نمایید و یا این که موضوع مورد نظر شما ابهام ندارد، بلکه ممکن است ده ها کتاب و مقاله در آن مورد به نشر سپرده شده باشد؛ ولی شما روش بهتر و ساختار زیباتر و راه میانبر تری را در زمینه مزبور یافته باشید و ویژگی خاصی را برجسته کنید. هدف تان این باشد که مطالب را به شیوه مناسب تر، منظم تر و احیانا با نتایج بهتری ارایه نمایید.

برای الگو گیری در انتخاب موضوع تحقیق در دوره دانشجویی بهترین منبع مقالات و ( اگر حقوقی باشد) آراء دادگاه ها و اینترنیت است؛ چون مقالات و آراء دادگاه ها و مقالات اینترنتی به ابهامات و موضوعات اخص و معمولا جدید و روز آمد می­پردازد، در حالی که کتاب ها بیشتر به کلیات و مباحث فراگیر سر و کار دارد و وارد موضوعات ریز نمی شود.

۲- تهیه پلان و ساختار کلی:

مطالعات غیر منظم حتی در موضوع خاص وقت تلف کردن است. مطالعات باید در راستای تهیه پلان و همراه با یاد داشت باشد. بهترین منبع برای الگو گیری در تهیه پلان، کتاب ها هستند نه مقالات، که اگر دو یا سه و یا چند کتاب بخوانید چارت اصلی به دست شما می آید. این ساختار حرف نهایی نیست؛ بلکه تنها اسکلت ساختمان تحقیق شما است و ممکن است در جریان تحقیق تغییر پیدا نماید. بهترین پلان ها از دید بسیاری از استادان، پلان فرانسوی به صورت درختی است که تنه درخت دو شاخه دارد و هر شاخه دو شاخه دیگر. امتیاز این شیوه این است که دید کلی از مطلب بیرون می دهد و نمود ظاهری آن هویدا می شود عیب آن این است که بعضا هدف قربانی شکل گرایی می شود. درحالی که بر اساس سایر روش­­ها، برایند مطلب گنگ و خواننده تا پایان تحقیق از درک نتیجه آن عاجز می ماند. اجرای مو به موی این روش توصیه نمی شود ولی در کل رعایت این ساختار و یا کاری شبیه آن بهتر از نمونه ای آمریکای که با شماره گذاری با اعداد است مانند ۱-۱ و ۱-۲و ۱-۱-۱ و …است. {در نمونه پلان فرانسوی تنه درخت تحقیق عنوان کتاب است که به دو بخش و هریک از بخشها به دو فصل و هریک از فصل ها به دو مبحث و… تقسیم می شود}.

پس از مطالعات لازم، عناوینی را که با استفاده از مطالعه اجمالی کتب مربوطه یافته اید لیست کنید و از درشت به ریز به این صورت چارت بندی نمایید البته باید یاد آوری کرد که مهمترین وظیفه در این مرحله تهیه لیستی از عناوین اصلی وحتی الامکان عناوین فرعی تحقیق آتی شما است:

• بخش
• فصل
• مبحث
• گفتار
• بند ۱-…
• الف، ب ….

برخی در این مرحله فصل را در رده نخست و بخش را در رده دوم قرار می دهند که چندان مهم نیست.

۳- جمع آوری و تهیه منابع:

با مطالعه اجمالی در موضوع مورد تحقیق در مرحله نخست کتابها بعد مقالات، آراء و… را طبق شماره لیست کنید و بر اساس همان لیست مطالعه و فیش برداری نمایید. لیست منابع باید با مداد تهیه و تنظیم شده باشد چون ممکن است تغییر کند و کم و زیاد شود و یا مطالبی به صورت ملاحظات به آن افزوده شود. در لیست منابع باید هر منبع با تمام مشخصات از قبیل نام کتاب، نام نویسنده، جلد، مترجم، ناشر، نوبت چاپ، محل نشر، سال نشر، بیاید و شماره گذاری شود تا محقق در مرحله فیش برداری مجبور نباشد در هر ارجاع آدرس کامل بنویسد بلکه با آوردن علائم اختصاری مثلا (ک) برای کتاب و شماره خاص آن و صفحه ای کتاب اکتفا نماید. نکته دیگر این که هرگز به ارجاعات دیگران و نقل قولهای آنان از منابع دیگر اکتفا نکنید، بلکه حتما به خود منابع مادر مراجعه نمایید. زیرا چه بسا که برداشت منبع واسطه اشتباه باشد و یا سلیقه شما فرق کند.

۴- فیش برداری:

نمونه فیش های کوچک معمولی را تجویز نمی شود. برای هر عنوان که در چارت پلان یا طرح تحقیق خود تهیه کرده اید یک برگه کلاسور (یا کاغذ آچهار) در نظر بگیرید که در بالای آن عنوان را بنویسید و در زیر فیش برداری کنید به این صورت که اول کتاب ها را با علامت اختصاری ( ک۱- ک۲- ….) در مرحله بعد مقالات را با علامت اختصاری(م ۱- م۲و…) فیش برداری نمایید. هریک از کتاب ها و مقالات ذکر شده در لیست منابع تان را بر اساس اهمیت، قدمت، و اتقان و دیگر ملاحظاتی که احیانا خود تان دارید، از اول تا آخر بخوانید و به ترتیب ( اول کتاب ها بعد مقالات) در برگه های مورد نظر در زیر عناوین که از طرح مقاله تهیه کرده بنویسید.

۵- نوشتن متن:

پس از تهیه پلان وطرح مقاله و لیست منابع و تکمیل فیش برداری، شروع به نوشتن اصل مقاله نمایید (بدون مقدمه و نتیجه گیری چون مقدمه و نتیجه باید پس از نوشتن اصل مقاله تهیه شود). در هر عنوان از عناوین اصلی و ریز عنوان های یک تحقیق سه چیز فراروی محقق محترم قرار می گیرد که بایستی طرح و بررسی نماید:

الف) طرح مطلب و ارایه فشرده دیدگاه های اندیشمندان مطرح در آن فن.

ب) تحلیل و واکاوی دیدگاه ها و ارایه دیدگاه خود.

ج) جمع بندی مطالب ارایه شده در ذیل آن عنوان.

کل متن تحقیق شما باید از یک سیر منطقی برخوردار باشد؛ به این معنا که بخش یا فصل های آغازین به امور کلیات و عمومی آن موضوع بپردازد و نقش تمهیدی و زیر سازی برای هدف اصلی و سخن اصلی تحقیق شما داشته باشد. در بخش های بعدی یا فصل های میانی مقاله باید آن سخن اصلی و لب مطالب بیان و تحلیل شود. در بخش ها یا فصل های پایانی نیز سیر تحقیق و رساله شما باید رویکرد رو به پایان داشته باشد؛ یعنی اندک اندک دامنه بحث ها را جمع کند.

۶- رفرنس ها و زیر نویس ها:

یادتان باشد که رفرنس و ارجاع دادن به منابع و آثار دیگران ارزش کار شما را نه تنها کم نمی کند بلکه بر گرانسنگی آن می افزاید و نشان می­دهد که شما برای تهیه آن به اندازه کافی زحمت کشیده اید. کپی برداری از نوشته های دیگران بدون ذکر نام مولف اصلی نوعی سرقت معنوی است، ولی لازم نیست هر ایده ای را که به نحوی از نوشته ای­ می­گیرید آن را هم در جمع زیر نویس های خود بیفزایید.

ارایه مطالب به صورت نقل قول از آثار دیگران به دو صورت می باشد:

الف) نقل قول مستقیم :

در صورتی که مطلب ارایه شده از منبع مرجع برای تحقیق شما خیلی مهم باشد بایستی عین آن را به صورت مستقیم داخل گیومه (یعنی علامت« ») در تحقیق خود بیاورید و پانویس بزنید. قابل توجه این که در نقل قول مستقیم نباید افراط شود.

ب) نقل قول غیر مستقیم:

نقل قول غیر مستقیم آن است که فشرده یا برایند مطلب را که محقق دیگر در اثر خود آورده است مطرح کنید و آن را در زیر نویس ارجاع بدهید. ارجاعات شما در زیر نویس به این صورت باشد: نام خانوادگی (بعضی نام را اول می آورد)، نام، نام کتاب، مترجم، جلد، ناشر، محل نشر، سال چاپ، صفحه (اگر تاریخ ندارد بنویسید « بی تا» و اگر بدون نام ناشر است «بی نا» و اگر محل نشر ذکر نشده بنویسید «بی جا». در ارجاع اول به یک منبع، مشخصات باید به صورت کامل بیاید و اگر در موارد بعد باز به همان منبع ارجاع داده می شود باید به حد اقل ممکن در معرفی منبع اکتفا شود. اگر بلافاصله ارجاع داده شده باشد، بنویسید «همان ص…» و اگر با فاصله ارجاع داده شده باشد ابتدا نام و نام خانوادگی نویسنده و صفحه کتاب نوشته می شود و اگر به آثار متعدد از یک نویسنده مراجعه کرده اید در ارجاعات بعدی مجبورید نام و نام خانوادگی نویسنده نام کتاب و شماره صفحه را یاد داشت بفرمایید.
البته راه آسان تر این است که در ارجاعات متن کتاب نام و نام خانوادگی نویسنده، نام کتاب، مترجم، جلد و صفحه کتاب را ذکر کنید. اما باید در انتهای رساله تحقیقی خود حتما باید کتابنامه یا لیست منابع و مآخذ داشته باشید که در آن جا مشخصات کامل اثر و صاحب اثر را بنویسید همانند مورد اول.

زیر نویس ها کار برد های فراوان دیگر نیز دارد که این جا مجال بیان آن نیست مانند: توضیح کلمات و اسامی مغلق، آوردن معادل واژه ها به زبان دیگر، توضیحات ضروری که آوردن آن در متن لازم نیست و…

۷- پیشگفتار

پیشگفتار همانند مقدمه بعد از پایان اصل تحقیق، مقاله یا پایان نامه تهیه می­شود. در پیشگفتار باید مطالب زیر مورد بحث قرار­گیرد:

الف) تاریخچه بحث و سابقه آن.

ب) اهمیت بحث و موضوع مورد تحقیق.

ج) ارایه مسایل و پرسشهای که در تحقیق مطرح شده است. نحوه تهیه منابع و مشکلات موجود در راه تهیه مطالب و بیان تلاشها و همکاری های احتمالی دیگرمحققین.

د) فرضیه یا فرضیه ها در راستای ارایه ضرورت تدوین تحقیق.

ه) تشکر و تقدیر از …

باید توجه داشت که وجود پیشگفتار در هر نوشته ی ضرورت ندارد.

۸- مقدمه:

مقدمه حاوی سلسله مباحث مقدماتی می باشد که مرتبط با مباحث اصلی در تحقیق مطرح است، مانند تعاریف، شبه تاریخچه و… حجم مقدمه با توجه به اقتضای ضرورت و حجم خود تحقیق کم یا زیاد می شود، اما حد اقل موارد زیر باید در آن رعایت شود:

الف) طرح موضوع.

ب) انگیزه انتخاب موضوع.

ج) سولات اصلی تحقیق.

د) هدف از تحقیق و فرضیات مطرح شده اعم از این که مورد قبول نویسنده باشد یا نباشد(جملات اخباری کوتاه که نویسنده در صدد رد یا اثبات آن است).

ه) بیان حدود تحقیق(دفع دخل های مقدر).

و) موانع تحقیق.

ز) تبیین و توجیه پلان.

۹- نتیجه:

گرچه ممکن است شما در امتداد هر یک از عناوین ریز یا درشت تحقیق خود نتیجه گیری داشته باشید، ولی در نتیجه گیری کلی، شما از کل مطالب فشرده و هدف آن را بیان می کنید که در آن دو چیز بیش از همه مهم است:

الف) ذکر خلاصه یافته ها و دستاوردهای تحقیق.

ب) ارایه پیشنهادات و راهکارها که در حقیقت مهمترین بخش تحقیق شما است.

۱۰- فهرست ها:

فهرست مطالب بایستی در آغاز تحقیق بعد از صفحه بسم الله بیاید ولی فهرست منابع و دیگر فهرست ها در آخر ذکر می­شود. در صدر منابع، فهرست کتاب ها قرار می­گیرد. از میان کتاب ها به صورت الفبایی دانشنامه ها و کتب مرجع جدا می­شود. کتب چاپ شده به زبان های مختلف از همدیگر تفکیک می­شود. پس از کتاب ها پایان نامه ها و سپس مقالات و آن گاه اگر متن حقوقی است قوانین و آرای قضایی و دیگر منابع و مآخذ آورده می­شود. در منابع باید تمام جزییات ذکر شود.

فهرست صفحات مربوط به خود فهرست و پیشگفتار با حروف ابجد است و بعد از آن جزء مقاله و به صورت معمول با عدد می­باشد.

۱۱- متفرقه:

الف) فهرست علایم اختصاری استفاده شده در تحقیق قبل از فهرست اصلی و قبل از مقدمه آورده شود.

ب) آوردن پیشگفتار اختیاری است. پس از پیشگفتار واره نامه و چکیده در حدود ۱۵۰ الی ۲۰۰ کلمه.(چکیده چیزی شبیه نتیجه گیری و عصاره مقاله شما است، طوری که اگر بنا باشد مقاله شما در یک پاراگراف معمولی بیان شود، همان چکیده است.)

ج) صورت کلی تحقیق بدین شکل اسکلت بندی شود:

۱. عنوان پشت جلد،

۲. صفحه بسم الله،

۳. صفحه تقدیر و تشکر و تقدیم( اختیاری)،

۴. صفحه یا صفحات فهرست.

۵. پیشگفتار (اختیاری).

۶. واژه نامه (آوردن و تبیین واژه ها و کلمات کلیدی، پرکاربرد و یا مغلق).

۷. چکیده (اختیاری).

۸. مقدمه.

۹. متن تحقیق.

۱۰.نتیجه.

۱۱.فهرست منابع.

منابع (به ترتیب الفبایی و نام خانوادگی نویسنده و دیگر نکته های که بیان شد).

در منابع کتابنامه آخر تحقیق، تمامی کتب و منابعی که به آن ها مراجعه کرده اید باید لیست شود اعم از این که از آن ها فیش برداری شده باشد یا خیر. کتابنامه بدین صورت لیست شود: نام، نام خانوادگی، نام کتاب، نام مترجم، جلد، ناشر، محل نشر، سال نشر، ذکر صفحه لازم نیست.

سخن آخر:

تحقیق و نوشتن در آغاز زحمت و سر درگمی دارد؛ اما حتما لذت یادگیری و به خصوص لذت تکمیل یک طرح و پروژه علمی، احساس توانایی و اعتماد به نفس حاصله از آن به تمام زحمات شما می ارزد. صبر و حوصله­­مندی، مداومت و دقت در­کارها، کار بر اساس الگو و روش صحیح، چهار تا کلید طلایی برای گشایش کار شما است. این چهار عنصر در تمام امور زندگی می­تواند برای شما راهگشا باشد.