البته هر مرتبه ای برای خود دارای آثاری است. مثلا اسلام زبانی که حتی بر زبان منافقان جاری می شود، در حالی که قلب ایشان هیچ گونه پذیرشی نسبت به آن ندارد و حتی در جهت خلاف آن یعنی به سوی کفر گرایش دارد، عامل حرمت جان و مال و عرض شخص می شود و کسی نمی تواند شخصی را متهم کرده و برای تصاحب جان و مال و عرض او، عدم اسلام را به او نسبت دهد و با آنکه در زبان، اسلام را بیان می کند، او را متهم به عدم ایمان در این سطح کرده و بخواهد مالش را بگیرد. (نساء، آیه ۹۴)
از اسلام تا مرتبه کمالی بسی راه طولانی است که با آزمون ها و فتنه ها به دست می آید. از این رو گفته اند هر که مقرب تر است جام بلا بیشترش می دهند. کسب مراتب عالی تر ایمان که همراه با خلوص بیشتر است با رهایی از همه چیز و پیوستن به خداوند امکان پذیر است. برای رسیدن به این مرتبه گاه می بایست از هر آنچه عزیز و گرامی می دارید و حتی از جان عزیزترش می دانید چون فرزند بگذرید؛ چنانکه حضرت ابراهیم(ع) در آزمونی سخت از سوی خداوند انجام داد و سربلند از آزمون بیرون آمد. (صافات، آیات ۱۰۲ تا ۱۰۵)
رسیدن آن حضرت(ع) به مقام اولوا العزم در میان رسولان و دست یابی به مقام بلند امامت پس از ابتلائات و آزمون های بسیار سخت بوده است. (بقره، آیه ۱۲۴)
خداوند در آیه ۲ سوره عنکبوت به توده های مردم هشدار می دهد که هر ادعائی مستلزم اموری است. اگر کسی مدعی اسلام است باید شرایط اسلام را بپذیرد و بدان عمل کند و کسی که مدعی ایمان است گمان نبرد که ادعایش بدون هیچ اما و اگری پذیرفته می شود؛ بلکه باید در آزمون های سخت و بسیار، سربلند بیرون آید تا سیه رو شود هر که در او غش باشد.
نکته ای که باید توجه داشت اینکه کمال نیز دارای سطوح و درجات و مراتبی است. به این معنا که هر کسی که به کمال ایمان رسید، گمان نبرد که به تمامیت آن دست یافته است؛ بلکه از کمال تا تمام، ره بسیار است. از این رو پیامبران با رسیدن به مقام انسان کامل و بهره مندی از مقام نبوت، تا تمامیت در کمال در انسان، راه بسیار در پیش داشتند. بر همین اساس آزمون های سختی را می بایست تحمل می کردند که برخی در این امتحانات شکست خوردند و نتوانستندبه تمامیت کمالی انسانیت و ربوبیت برسند و مقام خلافت مطلق الهی را به دست آورند.
از جمله حضرت آدم(ع) که در آزمونی شکست خورد و به درخت ممنوع نزدیک شد و از میوه آن خورد و خداوند او را به فقدان عزم سرزنش کرده و فرمود: لم نجد له عزما؛ در آدم عزمی را نیافتیم. به این معنا که اراده قوی نداشت تا در برابر وسوسه ها، مقاومت و صبر کند و موفقیت در آزمون را برای خود به ثبت برساند.(طه، آیه ۱۱۵)
پیامبران دیگری نیز اینگونه در آزمون هایی شکست خوردند از جمله حضرت یونس(ع) که اگر رحمت الهی نبود می بایست تا قیامت در درون نهنگ زندانی می ماند. (سوره صافات، آیات ۱۴۳ و ۱۴۴؛ بحارالانوار، ج۱۱، ص ۸۲؛ تفسیر نورالثقلین، ج۳، ص ۴۴۹؛ سوره قلم، آیات ۴۵ تا ۴۸)
خداوند با آنکه همه پیامبران را انسان کامل می داند ولی در همان کمال، ایشان را تمام نمی داند. از این رو سخن از فضیلت و برتری برخی بر برخی دیگر در کمالات به میان می آورد. (بقره، آیه ۲۵۳ و آیات دیگر)
بنابراین، مراتب کمالیت هر کمالی بس بسیار است. در روایات هنگامی که از عوامل کمال بخش ایمان سخن به میان می آید، امور بسیاری بیان می شود. گاه عواملی به عنوان اسباب کمال مطرح می شود و گاه دیگر اسباب دیگر. این بدان معناست که هر یک از این اسباب در بخشی از مراتب و درجات کمالی نقش دارد و اگر همه آنها در شخص، فراهم شود او به تمامیت در کمال ایمان دست خواهد یافت. بر این اساس نمی بایست گمان برد که تناقضی در روایات است؛ چرا که گاه برای تبیین اسباب و عوامل کمال ایمان اموری مطرح شده و گاه دیگر عوامل دیگری بیان شده است.
این تفاوت ها در حقیقت بیانگر مراتبی است که کمال ایمان داراست. پس با هر یک از این اسباب و عوامل، مرتبه ای از مراتب کمالی ایمان کسب می شود که با اسباب و عوامل دیگر دست نیافتنی است. هنگامی که همه این اسباب و عوامل فراهم آمد و شخصی همه آنها را در خود تحقق بخشید، آنگاه است که تمامیت مرتبه کمالی ایمان را کسب کرده و در اوج و چکاد ایمان قرار گرفته است.
مکارم اخلاقی، عوامل اصلی کسب مراتب کمالی ایمان
با نگاهی به آموزه های وحیانی اسلام از آیات و روایات، می توان این معنا را به دست آورد که کسب مراتب کمالی ایمان در گرو کسب مکارم اخلاقی است. به این معنا که انسان در میان رفتارهای خوب اخلاقی آن رفتاری که برتر و نیکوتر از همه است را برگزیند و به تعبیر قرآن احسن و نیکوتر را انتخاب کرده و متصف و متخلق به آن شود. (اعراف، آیه ۱۴۵؛ زمر، آیه ۱۸)
پیامبر گرامی(ص) نیز می فرماید که من برای اتمام مکارم اخلاقی برانگیخته شده ام. به این معنا که بزرگواری های اخلاقی در اوج تمامیت آن را برای اهل اسلام آورده تا بدان عمل کنند و در اوج قرار گیرند. پس میان خوب و خوب تر و خوب ترین، آن چیزی که ترین هاست آن را بیان کرده و خواهان اتصاف به این خصلت های برترین و بهترین است. پس خوب ترین، نیکوترین، زیباترین و پسندیده ترین چیزها را برای مسلمان می خواهد که برتر از آن چیزی نیست.
از سویی انسان مسلمان در تحلیل آموزه های قرآنی، انسانی اخلاقی است. به این معنا که همه آموزه های قرآنی بر آن است که تا انسانی اخلاقی را در اوج تمامیت آن بسازد و تحویل جامعه بدهد. اینگونه است که انسان در مقام مظهریت خداوندگاری و متاله شدن، شایسته آن است تا د ر جایگاه خلافت الهی به ربوبیت و پروردگاری جهانیان بنشیند. پس هدف همه آموزه های قرآنی از معارف و احکام برای ساخت انسان اخلاقی در تمامیت آن است؛ چرا که خداوند در اوج اخلاق است و همه فضایل اخلاقی را بی هیچ کم و کاستی د راوج نهایی و تمامیت آن داراست و از بشر خواسته است تا خدایی شده و آن صفات و فضایل را در خود تجلی بخشد.
سه گانه اخلاقی در کسب کمال ایمان
چنانکه گفته شد اسباب و عوامل بسیاری را می توان در آیات و روایات به دست آورد که بیانگر کسب مراتبی از مراتب و درجات کمالی ایمان است. همه این روایات که در چارچوب اصول اخلاقی سامان یافته است، به انسان می آموزد که چگونه می تواند با تخلق به صفات اخلاقی، خود را به مراتب کمالی برساند و یا از مرتبه ای به مرتبه ای بالاتر صعود کند و تقرب خویش به خدا را با فضایل اخلاقی و تخلق به صفات نیک و خوب و زیبا افزایش دهد و به او نزدیک تر و نزدیک تر شود.
امام صادق برای کسب مرتبه ای از مراتب کمالی ایمان، سه گانه هائی را فرموده است که بر محور اخلاق برتر است. ایشان می فرماید: سه چیز است که در هر که باشد ایمانش کامل است: ۱- کسی که چون خشمگین شود این امر او را از حق خارج نسازد ۲- و چون از چیزی خوشنود گردد این شادی او را به گناه نکشاند ۳- و کسی که چون به قدرت رسید گذشت و بخشش نماید. (تحف العقول، ص۳۳۹)
۱- فرو خوردن خشم: خشم یکی از صفات هیجانی انسانی است. انسان ها هرگاه با امری ناپسند و زشت و برخلاف خواسته های خود مواجه شوند که موافق طبع و طبیعت ایشان نباشد، غیظ می کنند و خشم می گیرند. این خشم و غیظ می تواند بر خاسته از انگیزه های الهی باشد، ولی چون با عقل مدیریت نشده است و تحت تأثیر هیجانات نفسانی است می تواند تأثیرات بدی بجا گذارد. از مهمترین تأثیرات بد آن می توان به خروج از دایره اعتدال و عدالت اشاره کرد و یا به خروج از دایره اخلاص در عمل توجه داد. کسی که خشم می گیرد تحت تأثیر هیجانات نفسانی قرار می گیرد و عمل می نماید.
در این حالت چون عقل دیگر حاکم و مسلط بر نفس نیست، رفتارهای شخص بیرون از دایره عدالت و اعتدال خواهد بود. از این رو افراد خشمگین هرگز در مسیر درست و عادلانه رفتار و عمل نمی کنند و به سرعت از جاده حق و عدالت بیرون می روند. در این جاست که مدیریت خشم توسط عقل مهم و اساسی است. در داستان معروفی که درباره جنگ امیرمؤمنان علی(ع) با عمروبن عبدود آمده، آن حضرت پس از آن که عمرو در جنگ شکسته خورده و حضرت(ع) بر سینه او نشسته بود، بر روی حضرت(ع) آب دهان می اندازد. آن حضرت(ع) از روی سینه اش برمی خیزد تا خشم خویش را به سبب عمل زشت عمرو فرو خورد و سپس تنها برای رضایت خداوند جان دشمن خدا را بگیرد تا هیچ گونه غیر و هواهای نفسانی در عمل عبادی جهاد و دشمن کشی در دل راه نیافته باشد.
در روایت بالا امام صادق(ع) به این مسئله توجه می دهد که خشم گرفتن امری طبیعی است و انسان به سبب دارا بودن نفس نمی تواند از خشم که جزو طبیعت انسانی است خالی باشد، ولی مدیریت خشم و مهار آن به وسیله عقل، اصل اساسی است که وظیفه هر مؤمنی است؛ چرا که انسان مؤمن اهل عقل و فردی خردمند و خردورز است و براساس آیات و روایات اصولاً سرمایه انسانی دین داری و اخلاق، ریشه در عقل دارد و یکی از نشانه های خردورزی انسان، ایمان و اخلاق و حیاورزی اوست. (اصول کافی، کتاب عقل و جهل) پس میان ایمان و عقل ارتباط تنگاتنگی است و بود یکی به معنای بود دیگری و فقدان یکی به معنای فقدان دیگری است؛ چرا که ایمان و عقل لازم و ملزوم یکدیگرند. براین اساس، انسان مؤمن به سبب خردورزی، به سرعت مهار نفس خویش را به دست می گیرد و خشم خود را کنترل می کند تا خشم طبیعی، او را از جاده حق و عدالت بیرون نبرد. از این رو خداوند از صفات اهل ایمان و احسان را کظم غیظ یعنی فروخوردن خشم دانسته است. (آل عمران، آیه۱۳۴)
۲- شادی به دور از گناه: یکی دیگر از هیجانات نفسانی شادی است. انسان ها با دیدن اموری که موافق طبع و طبیعت ایشان است، خشنود شده و اگر این موافقت طبع قوی تر باشد بروز و ظهور خشنودی به شکل هیجانی شدید و شادی و فرح است. در حقیقت ریشه شادی در انسان را می بایست در خشنودی و رضایت نفس او جست و جو کرد؛ چرا که عامل سازگار با طبع و طبیعت او تحقق یافته است. انسان ها گاه دچار شگفتی می شوند؛ زیرا با عواملی مواجه می شوند که ایشان را بسیار خوشایند است. در این حالت خوشحالی و شادی آنان به شکل فرح و طرب بروز می کند و افزون بر جوانح و قلب و درون، جوارح و اعضای ایشان را به واکنش شدید وادار می سازد. کلمات شادی بخش از دهان خارج می شود و افزون بر بشاش شدن چهره، دست و پا و بدن آنها نیز متأثر از سرور درونی شدید به حرکت درمی آید.
در اینجاست که عقل می بایست وارد شده و مدیریت نفس هیجان زده را به عهده گیرد. هیجانات خشم و شادی، امری طبیعی برای نفس تحت تأثیر عوامل و اسباب بیرونی است. اما انسان مؤمن که انسانی عاقل است هر دو دسته از هیجانات را مدیریت و مهار می کند و اجازه نمی دهد که این هیجانات، او را از دایره عقلانیت و عدالت و اعتدال بیرون برده و به سوی باطل کشاند. خداوند در آیاتی چند، برخی از انسان ها را که تحت تأثیر هیجانات نفسانی عمل و رفتار می کنند سرزنش می کند. پس همان گونه که رفتارهای متأثر از خشم مدیریت نشده از سوی عقل، ناپسند و زشت دانسته شده است؛ رفتارهای متأثر از شادی مدیریت نشده نیز ناپسند و زشت دانسته می شود و خداوند به صراحت اعلام می دارد که رفتارهای فرحناک را دوست نمی دارد؛ چرا که ریشه در خروجی از عقلانیت دارد. (قصص، آیه۶۷)
پس، از نشانه های خردورزی آن است که عقل مدیریت نفس را در هیجاناتی چون خشم و شادی به دست گیرد و اجازه ندهد که هیجانات نفسانی انسان را به رفتارهای زشت و ناپسند بکشاند و از جاده عدل و اعتدال و حق بیرون برد. کسانی که عقلشان حاکم بر نفس نیست، از ایمان کاملی برخوردار نیستند و رفتارهای ضدایمانی و ضدعقلانی از آنان صادر می شود. از این رو حتی به گناه نیز می افتند و در هنگام شادی به سبب عدم تسلط عقل بر نفس در شادی خویش مرتکب گناهانی مانند اسراف و اتراف می شوند.
۳- قدرت همراه با گذشت: قوت و قدرت می تواند ذاتی و یا اکتسابی باشد. برخی از انسان ها دارای قوت و قدرت بدنی هستند؛ چنانکه خداوند درباره حضرت طالوت می فرماید که او دارای بدنی قوی و قدرتمند بود (بقره، آیه۲۷۴) همین خصوصیت را خداوند به حضرت موسی(ع) نسبت می دهد و از زبان دختر شعیب(ع) بیان می کند که ایشان مردی قوی و امین بودند. (قصص، آیه۲۶) داشتن قوت بدنی از امور غیر ارادی است هرچند که می توان با شیوه هائی آن را پرورش داد ولی هرکسی نمی تواند با پرورش و ورزش، قوت بدنی را به دست آورد.
اما قدرت اکتسابی به این است که انسان از طریق نفوذ مادی و یا معنوی و کسب اعتبار در جامعه از امتیازاتی بهره گردد. قدرتی که از این طرق به دست می آید، در برخی از موارد همراه با نوعی ولایت بر دیگران است. مثلا پدر بر فرزند ولایت دارد و همین ولایت برای او قدرتی را به همراه می آورد. همچنین براساس آموزه های اسلامی، شوهر بر زن ولایت دارد. (نساء، آیه ۳۴) در نظام اسلامی ولی فقیه به تبعیت از اولوالامر دارای ولایت است (نساء، آیه ۵۹) که برای آنان قدرتی را اثبات می کند که گاه ایشان را اولی از خود مردم بر جان و مال و عرضشان قرار می دهد. (احزاب، آیه ۶)
قدرت از آن جایی که تسلط بی چون و چرایی را موجب می شود، نیازمند تسلط عقل بر شخص است؛ چرا که اگر عقل ایمانی بر چنین شخصی مسلط نباشد می تواند از قدرت در جهت مفسده و ضرر بهره برد. از این رو کمال ایمان را امام صادق(ع) در مدیریت عقل بر نفس در هنگام قدرت و اجرای آن دانسته است تا اجازه ندهد که نفس بر خلاف عقل و موازین آن از جاده حق و عدالت بیرون رود. در هنگام قدرت اگر انسان بتواند حتی یک گام برتر از عقل از دریچه قلب به مسایل بنگرد بسیار کاری بجا و خوب انجام داده است؛ چرا که عقل، حکم به مجازات گناهکار و خطاکار می کند و مجازات متناسب با جرم، امری است که عقل بدان حکم می کند. از آنجایی که شخص در قدرت است می بایست یک گام برتر رود و از دریچه احسان و قلب به مسئله بنگرد و از خطا و اشتباه بلکه حتی برخی از گناهان، چشم پوشی کند تا خطاکار درس عبرت گیرد و در مسیر درست گام بردارد.
از این رو گفته اند عفو و گذشت از بزرگان است و در آیات و روایات کسانی که در قدرت و اقتدار، عفو و گذشت می کنند به عنوان اهل احسان ستوده شده اند. مثلا کسی که می تواند قصاص کند ولی از آن بگذرد مورد عنایت الهی است و خداوند از او راضی و خشنود است. در آیات قرآنی از عفو، بسیار تجلیل شده است. عفو، رفتاری احسانی است که به حکم قلب انجام می گیرد نه عقل. به این معنا که قلب آدمی حکم می کند که گذشت نماید. البته عقل مخالف رفتاری که قلب توصیه می کند نیست؛ چرا که عقل اینگونه رفتار را پسندیده دانسته و موافق آن است. به سخن دیگر، کسی که به حکم قلب عمل می کند مخالف نفس عمل کرده است ولی هرگز مخالف عقل عمل نمی کند؛ چرا که اینگونه رفتار مورد تأیید عقل است. پس می توان گفت که احسان و ایثار و عفو و گذشت، رفتاری موافق عقل و مخالف هوای نفسانی است.
خداوند در آیاتی از انسان ها خواسته است که ایمان خویش را با عفو و احسان و ایثار و گذشت کامل کنند و نشانه دهند که تا چه اندازه در مسیر کمالی گام برمی دارند و ایمان را دوست می دارند و موافق عقل و قلب و ایمان عمل می کنند. (بقره، آیات ۱۷۸ و ۲۷۳؛ تغابن، آیه ۱۴ و آیات دیگر)به هر حال، از نظر امام صادق(ع) رفتارهای عقلانی و موافق عقل که در اصول اخلاقی مورد تأکید است موجب می شود تا انسان مراتبی از کمال ایمان را درک کند.
پس باید همواره بر این امور توجه کامل داشته باشیم؛ چرا که خداوند به حکم آیه۲ سوره عنکبوت هیچ مدعی ایمان را بدون آزمون رها نمی کند و هر دم ممکن است که به خشم و شادی یا قدرت آزموده شویم و اگر نتوانیم در عین قدرت گذشت و در اوج شادی پرهیز از گناه و در اوج خشم، کظم داشته باشیم، ممکن است از دایره عقل و ایمانی که مدعی آن هستیم دور افتیم و به ورطه کفر و نفاق سقوط کنیم. پس باید همواره بر اصولی از این دست توجه داشته و پایبند آن باشیم تا مراتب عقلانی و ایمانی خویش را تقویت نماییم.
/کیهان
